Prema zapisu iz povesnice Sombora, koju je početkom 20. veka objavio ovdašnji pedagog i dugogodišnji upravitelj somborske Preparandije Nikola Vukićević, uz vinograde Somboraca zasađeni su bili šljivici i drugi voćnjaci: sa trešnjama, višnjama, kruškama, jabukama, kajsijom, breskvom, bademima, orasima i lešnjacima. Njih su, kako piše Vukićević, obdelavali i čuvali stari ljudi iz svešteničkog, trgovačkog i zanatlijskog reda, kao i najstariji članovi zemljodelskog staleža. Godine 1749. grad je platio 500 forinti udovici nekadašnjeg somborskog graničarskog kapetana Jovana Brankovića za otkup njihove kuće (tu će, na temeljima ovog “kaštela”, biti podignuto zdanje Magistrata – današnje Gradske kuće) i mada je kuća bila procenjena na nižu vrednost, plaćeno je više zbog voćnjaka koji se nalazio uz kuću (dakle, voćnjaci su polovinom 18. veka postojali i u samom središtu grada).
Posebno je posvećen uzgoju voća i sadnji voćnjaka bio somborski pravoslavni sveštenik Avram Maksimović (1772-1875), koji je, krajem 18. veka, proučavao uzorno vrtlarstvo, voćarstvo i pčelarstvo, a u Somboru je kupio 14 jutara zemlje i tu razvio oglednu ekonomiju sa posebnim naglaskom na voćarstvo, koja je znatno doprinela razvoju voćarstva i poljoprivrede uopšte u gradu i okolini (Maksimović je 1810. g. napisao i prvu knjigu o pčelarstvu na srpskom jeziku.).
Voćnjaci u Somboru i po okolnim salaškim atarima nisu bili veliki i u njima je voće mahom uzgajano za kućne potrebe i spravljanje rakije. Prema podacima iz 1875. godine, u somborskom ataru bilo je svega 241 jutro pod voćnjacima (svega 0,5% ukupne površine somborskog atara). Voćnjaci u gradu bili su manji, sa desetak do dvadeset stabala, i nalazili su se u produžetku stražnje kućne avlije, ali voćnjaci po okolnim somborskim salašima bili su znatno veći i imali su (prema opisu iz 1824) i preko 100 stabala voćaka (nalazili su se, obično, uz sam salaš ili uz vinograd). Opis Sombora iz pera Eleka Fenješa 1850. g. svedoči kako se oko grada nalaze lepi vrtovi i voćnjaci.
Somborski salašari najviše su u svojim voćnjacima uzgajali stabla šljive (cepače i ringlovi), od koje se pekla rakija, kuvao pekmez i sušio plod. U znatnijem broju gajene su još jabuke i vinogradarske breskve, a nešto skromnije kruške, višnje, trešnje, kajsije, dunje, kao i jagode, maline, kupine, ribizle i ogrozle. Deo voća prodavan je i na somborskoj pijaci, a deo je, svež ili prerađen, korišćen u kućnoj ishrani. Neke voćke su se nalazile i po sokacima ili pored puteva (najčešće dud, ali i šljive).
Rakija (šljivovica, kajsijevača, kruškovača ili dudara) bila je pečena u dvorištu, u pokretnoj pecari, koju je vlasnik dovozio, a domaćin bi pripremao sve ostalo što je bilo neophodno za njeno spravljanje. Vatra je ložena vinovom lozom, čokoćem i panjevima ostalim od posečenih drva. Ispečena rakija, koja je bila dobra ako „drži venac“, točena je u burad (dudara, koju su zbog jačine ovdašnji salašari zvali i „batrgara“, čuvana je u dudovim buradima od kojih bi primila žućkastu boju, sa blagim mirisom i ukusom dudovog drveta), a preostala patoka, koja nije bila prepečena, čuvana je za narednu godinu i dodavana je novom komu. Šljive ili drugo voće koje je bilo u vrenju držano je, takođe, u buradima.
O količini prozivodnje rakije u Somboru svedoče podaci s kraja 17. veka, kada je u zapisima bajske carinarnice zabeleženo da Somborci najčešće iznose i podaju tzv. „racko pivo“, odnosno rakiju (dvanaest Somboraca prenelo je 1699. g preko bajske carinarnice 87 akova ili preko 4.700 litara rakije). U jednom zapisu sa vašara u Kečkemetu iz 1722. g. zabeleženo je da su trojica Somboraca prodavala 12 akova (ili oko 650 litara) rakije. Prema poreskom popisu iz 1747. g. u Somboru su postojala 23 kazana za pečenje rakije.
Ogledni voćnjaci postojali su tokom 19. veka u somborskim školama, a posebno je bio dobro sređen veliki voćnjak ovdašnje Srpske učiteljske škole (Preparandije).
Milan Stepanović
