BAČ – GRADIĆ KOJI JE UCRTAN NA DVE NAJPOZNATIJE SREDNJOVEKOVNE MAPE SVETA

Blizu ušća reke Mostonge u Dunav nalazi se Bač, staro administrativno i crkveno središte srednjovekovne Bačke županije i jedno od najstarijih naselja na prostoru Panonske nizije, koje svoj urbani kontinuitet može da prati čitav milenijum, a verovatno i duže (u pismu vizantijskog cara Justinijana I iz 535. godine pominje se dijeceza, odnosno biskupija ili episkopija dela provincije Druge Panonije: pars secunde etiam Panonie, que est in Bacensi civitate, što bi moglo da se odnosi na Bač [stariji istoričari verovali su da se zapis odnosi na Basijanu u Sremu, za koju, za razliku od Bača, ne postoje istorijski tragovi o postojanju episkopije u bilo kom periodu njene istorije].

Može se pretpostaviti da je u vreme Avarskog kaganata, koji je na prostoru Panonske nizije postojao od druge polovine šestog do kraja osmog veka, Bač bio avarsko utvrđenje. Srednjovekovni ugarski izvori Bač i Bačku županiju najranije beleže krajem 11. veka (1071. i 1074. g.) i početkom 12. veka (1112, 1113, 1124. i 1134. godine). Grad je u to vreme bio jedno od dva sedišta Kaločko-bačke nadbiskupije. Osnova današnje franjevačke crkve u Baču nastala je krajem 12. veka, kada je, moguće na temeljima starije katedrale, krstaški monaški red Sv. Groba Jerusalimskog podigao ovde svoju crkvu s manastirom. Bač je bio uništen 1241/42. g. u invaziji Mongola, ali je obnovljen narednih godina. Između 1338. i 1342. godine, na mestu starijeg utvrđenja, po naredbi ugarskog kralja Karla Roberta, sagrađena je današnja bačka tvrđava, koja je obnovljena tokom poslednje decenije 15. i početkom 16. stoleća. Turci su Bač i bačku tvrđavu privremeno zauzeli 1529. godine, a definitivno 1542. godine i ovde su boravili sve do leta 1687. godine. Nakon oslobođenja od Turaka, Baču nije zvanično obnovljen status županijskog administrativnog središta, ali su županijske skupštine ovde često održavane sve do druge polovine 18. veka.

O značaju koje je grad Bač imao u srednjem veku snažno svedoče dve najpoznatije zemljopisne mape tada poznatog sveta, prva iz polovine 12. veka, a druga s kraja 14. veka. Bač je ucrtan na velikoj mapi sveta, koju je 1154. g. načinio poznati arapski geograf Al-Idrisi, u službi sicilijanskog kralja Rožera. Posle 15 godina rada, on je 1154. g. kralju predao zemljopisnu mapu sveta (nazvanu Tabula Rogeriana) koja je imala 70 sekcija, na arapskom i latinskom jeziku, sa pratećim opisima važnijih gradova. Mapa je izvorno bila okrenuta od juga ka severu, obrnuto od kasnije ustaljenog prikazivanja kontinenata. Na mapi je arapskim pismom bio zapisan i grad Bač (نـيـسـكـبـ odnosno Bksyn ili Bansin kako je upisan u latinskoj varjanti mape). Osim Bača, od današnjih vojvođanskih gradova zapisani su Titel, Kovin i Frankavila (na području današnje Sremske Mitrovice). U opisu grada Bača rečeno je da je to poznato mesto  koje se ubraja među veće gradove, te da se u njemu održavaju sajmovi, žive trgovci, zanatlije i učeni Grci. Žitelji imaju svoja imanja i njive oko grada su obrađene, a žito je jeftino jer ga ima u izobilju. Nešto dalje kaže se da su Bač i Kovin veoma mnogoljudna naselja, sa velikim prometom roba, da su od svih gradova u Ugarskoj ova dva grada najizgrađenija, te da njihovi žitelji žive u izobilju, sa velikim brojem okolnih poseda (majura ili salaša).

Druga mapa ili Katalonski atlas sveta potiče iz 1375. godine, a načinio ga je Abraham Kreskes u kartografskoj školi u Majorci, na katalonskom jeziku. Ubrzo nakon nastanka postao je deo biblioteke francuskog kralja Šarla V. Atlas je imao osam velikih listova, a kao i Idirisijeva mapa iz 1154. godine, i Katalonski atlas bio je okrenut obrnuto, od juga ka severu. Na prostoru tadašnje Ugarske, osim ostalih se nalazi ucrtana prestonica Budim (Buda), a između Dunava i Tise ucrtana su dva nadbiskupska središta – Kaloča i Bač (Patsc), sa slikom tvrđave i crkve.

Bač je, kao nekadašnje značajno administrativno i crkveno središte, bio ucrtan i u sve kasnije mape Ugarske kraljevine, koje su nastale od početka 16. do kraja 17. stoleća:

• Na Lazarusovoj mapi iz 1528. godine, štampanoj u Ingolštatu u Bavarskoj, Bač je upisan kao Bachia, sa autentičnom slikom ovdašnje tvrđave.
• Mapa Volfganga Lacijusa iz 1556. g. (rađena prema stanju iz 1552), koja je štampana u Beču, grad Bač (Bath) predstavlja simbolom tvrđave.
• Na mapi Matijasa Zinta iz 1567. godine, načinjenoj u Nirnbergu, naselje Bač (Bath) ucrtano je sa simbolom dve kuće, verovatno kao delom tvrđave i naselja.
• Bač (Bath) je ponovo ucrtan na mapi Volfganga Lacijusa iz 1575. godine, objavljenoj kod Abrahama Ortelijusa u Antverpenu, na kojoj je zapisan kao Bath, a označen je simbolom crkve.
• Na mapi Janoša Žambokija iz 1579. godine, koja je, takođe, štampana kod Ortelijusa u Antverpenu, Bač je upisan sa imenom Bacia i ucrtan je simbol kule.
• Mapa Žerarda de Joda, štampana 1593. g. u Antverpenu Bač (Bath) beleži sa simbolom tvrđave.
• Mapa Teodora de Brija, štampana 1596. g. u Frankfurtu, Bač (Bath) beleži sa simbolom tvrđave.
• Mapa Ugarske koju je 1662. g. štampao Klement de Jonge u Amsterdamu Bač (Bath) beleži sa simbolom građevine (džamije) sa polumesecom na vrhu.
• Bač (Bath) je ucrtan na mapi Ugarske i Erdelja Emanuela Stengrija iz 1664. godine, a iste godine ubeležen je i na mapi Johanema Blea, objavljenoj u Amsterdamu.
• Na mapi Karela Alarda, štampanoj u Amsterdamu 1684. godine, Bač (Bach) je predstavljen simbolima džamije sa polumesecom i tvrđave. Iste godine Bač (Bath) je ucrtan na mapi Justusa Dankertsa, takođe štampanoj u Amsterdamu.
• Sa simbolom kule Bač (Bath) je ucrtan na mapi Južne Ugarske i Slavonije, nastaloj 1685, dve godine pre konačnog turskog povlačenja.
• Bač (Bath) je upisan i na mapi Johana Hofmana, štampanoj u Nirnbergu 1686. godine.
• Na mapi Nikolausa Višera, štampanoj 1687. g. u Amsterdamu, Bač (Bath) je ucrtan sa simbolom tvrđave i turske džamije sa polumesecom.
• Bač (Bath) je upisan na De Ramovoj mapi Ugarske, štampanoj u Amsterdamu 1690. godine, kao i na mapi Jakova Sandrarta, koja je štampana iste godine u Nirnbergu.

Najstariji sačuvan izvorni izgled Bača potiče sa dva crteža Franosa Nikolasa Spara de Bensdorfa, štapskog kartografa princa i vojskovođe, feldmaršala Eugena Savojskog, koji su nastali prilikom logorovanja austrijskih trupa pored Bača, u leto 1697. i 1698. godine.

Milan Stepanović   

[Rad je načinjen za potrebe Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i Nominacionog dosijea za UNESKO listu Svetske baštine]