Četiri veka Bunjevci su prisutni u Somboru. Doseljeni su ovamo u više navrata tokom 17. veka sa prostora Kliškog i Ličkog sandžaka (zapadna Hercegovina, severna Dalmacija, jugozapadna Bosna i Lika). Većim delom potiču od starih bosanskih i hercegovačkih katoličkih porodica, koje su se selile prema Dalmaciji i Lici, ali među njihovim precima je bilo i starih dalmatinskih i ličkih hrvatskih porodica, koje su na ovom porstoru živele i pre turskih osvajanja. Od kraja 17. veka i tokom naredna dva i po stoleća Bunjevci su u Somboru predstavljali između 1/3 i 1/4 ukupnog broja stanovnika. Nekada somborski graničari, od druge polovine 18. veka ovdašnji Bunjevci su mahom dobrostojeći salašari, koji najčešće žive u somborskim salaškim naseljima Gradina i Nenadić, ali i na drugim salašima, kao i u okolnim selima Nemeš Militič (danas Svetozar Miletić) i Čonoplja. U prilogu koji sledi navode se neki od najznačajnijih datuma i događaja u četiri veka dugoj istoriji somborskih Bunjevaca.
1622 – Zapisana je crkvena župa sa imenom „Bunjevci“, koja se nalazila između Sombora, Baje i Bajmoka.
1634 – U Somboru povremeno borave franjevci iz Bosne, kao dušebržnici ovdašnjih prvih bunjevačkih porodica.
1649 – U Somboru je tridesetak katoličkih, mahom bunjevačkih porodica.
1668 – Somborski Bunjevci pišu pismo papi Klementu IX na svom maternjem jeziku i tzv. bosančicom (bosanskom ćirilicom).
1677 – Somborski Bunjevci pišu papi Inoćentiju XI i izražavaju zahvalnost za izbor biskupa Matije Brnjakovića koji je bio po njihovoj volji.
1687 – U jesen 1687. g. u Sombor je doseljena nova velika skupina Bunjevaca, a za kapetana somborski milicije imenovan je Bunjevac Domink Dujo Marković, jedan od predvodnika seobe.
1690 – Plemićki status dobijaju somborske bunjevačke graničarske porodice Marković i Barašević.
1691 – U poznatoj Bitki kod Slankamena između austrijske i turske vojske gine somborski kapetan Dujo Marković, a na njegovo mesto imenovan je njegov sin Đuro Marković, koji će na tom položaju ostati naredna četvrt stoleća.
1692 – U Somboru postoji mala franjevačka rezidencija franjevaca provincije Bosne Srebrene, posvećena Sv. Franji, sa crkvicom od pruća, na imanju franjevaca koje se nalazilo na početku nekadašnje Kaluđerske ulice (danas ul. Kneza Miloša).
1697 – Somborski bunjevački i srpski graničari učestvuju u poznatoj Bitki kod Sente.
1699 – Sačuvani su prepisi zapisa iz matične knjige krštenih somborske franjevačke rezidencije, koji su izvorno nastali 1699. godine, i koji u Somboru beleže isključivo bunjevačka prezimena ovdašnjih rimokatoličkih vernika.
1702 – Sombor dobija status graničarskog vojnog šanca na Potiskoj vojnoj granici, a njegovim graničarima (Bunjevcima i Srbima) dato je na korišćenje 28 velikih okolnih pustara na kojima će narednih decenija nastati poznati somborski salaši, odnosno salaška naselja (Bunjevci će svoje posede mahom imati na salašima Gradina i Nenadić, ali i u Leniji, Lugumercima, Čičovima, Šikari i Šivolji ili Bezdanskim salašima).
1703-1711 – Somborski srpski i bunjevački graničari ratuju protiv mađarskih Rakocijevih ustanika, braneći interese Bečkog dvora.
1716-1718 – Somborski srpski i bunjevački graničari učestvuju u tzv. Varadinskom (austrijsko-turskom) ratu.
1717-1719 – Na mestu nekadašnje turske džamije u središtu grada, somborski franjevci, uz pomoć vernika (ovdašnjih Bunjevaca), grade omanju zidanu crkvu, sa dva drvena tornja, koja je posvećena Presvetom Trojstvu.
1719 – Somborski franjevci ustrojavaju i počinju redovno da vode matične knjige krštenih, venčanih i umrlih, koji su, posebno tokom 18. veka, izuzetno dragocen izvor za praćenje somborskih bunjevačkih porodica.
1720 – Plemićki status dobija somborska bunjevačka graničarska porodica Mandić; na popisu somborskih graničara upisana su iste godine 273 pešaka i konjanika (hajduka i husara), od kojih je 69 bilo Bunjevaca (nešto preko 25%), a među njima su zapisana prezimena Apić, Bašić, Beretić, Bogišić, Bokerović, Bošnjaković (kasnije Bošnjak), Burnaćević (kasnije Burnać), Cuconić (kasnije Cuconja), Čerčević, Dević, Dorotić, Fratrićević (kasnije Fratrić), Gromilović, Kekezović, Knezović, Kulić, Lukić, Mandić, Marković, Matić, Mraković, Parčetić, Paštrović, Pletikosić, Probojčević, Raič, Stolišić, Vidaković, Vukelić, Vuković, Žuljević itd.
1722 – U Somboru, pri franjevačkoj rezidenciji, postoji prva osnovna škola koju pohađaju deca somborskih bunjevačkih graničara.
1734 – Za somborskog graničarskog kapetana imenovan je Marko Marković, unuk Duje Markovića.
1737-1739 – Somborski srpski i bunjevački graničari učestvuju u austrijsko-turskom ratu i ratuju u Zapadnoj Srbiji.
1741-1745 – Ovdašnji srpski i bunjevački graničari učestvuju u Ratu za austrijsko nasleđe i bore se po Bavarskoj, Alzasu i Šleziji.
1743 – Počinje zidanje barokne jednospratnice – zdanja budućeg franjevačkog manastira u Somboru.
1745-1748 – Nakon što je carica Marija Terezija Somboru oduzela status vojničkog šanca, ovdašnji bunjevački i srpski graničari održali su 18. novembra 1745. g. protesni skup na kome su odredili svoje predstavnike, koji će poći na carski dvor u Beč i tamo pokušati da za Sombor dobiju status slobodnog i kraljevskog grada. Tri godine ove mučne, naporne i neizvesne pregovore umešno će predvoditi mladi somborski graničarski zastavnik, Bunjevac Martin Parčetić (sačuvana su njegova pisma iz Beča, pisana svojim sugrađanima između 1746. i 1748. g. na bunjevačkom narečju). Dodela ovog statusa iziskuje velike materijalne žrtve Somboraca.
1748 – Predvodnici somborskih Bunjevaca 1. jula 1748. g. potpisuju izjavu nazvanu „Alternativa“, kojom garantuju somborskim Srbima ravnopravno učešće u budućoj upravi gradom. Izjavu su potpisali Nikola i Martin Parčetić, Periša Matarić, Martin Kekezović, Grga Lukić i Mihailo Bokerović.
1749 – Potpisom carice Marije Terezije Sombor je 17. februara 1749. g. zvanično dobio status slobodnog i kraljevskog grada, a nakon svečanog proglašenja 24. aprila iste godine (u prizemlju franjevačke rezidencije, kasnije Župnog dvora), izabrana je gradska opština (60 članova), Spoljni senat (24 člana) i Unutrašnji senat (12 članova), kao i najviši gradski činovnici i rukovodioci. Za prvog sudiju grada, odnosno prvog gradonačelnika Sombora, izabran je mladi Martin Parčetić, najzaslužniji za dobijanje statusa slobodnog i kraljevskog grada. Kasnije će, tokom druge polovine 18. i prve polovine 19. veka, na položaju gradonačelnika Sombora biti i bunjevački prvaci Nikola Parčetić (u četiri navrata), Josip Joza Marković, Antun Strilić, Stipan Menesković Putnik, Filip Fratrićević i Matija Jozić.
1750 – Somborska franjevačka rezidencija dobija status manastira Presvetog Trojstva.
1752-1768 – Pored manastirskog zdanja, na mestu stare crkvice, podiže se nova velika crkva Presvetog Trojstva, zahvaljujući sredstvima i trudu somborskih Bunjevaca, koji su tada činili devet desetina ovdašnjeg rimokatoličkog stanovništva.
1753 – Plemićki status dobija prvi somborski gradonačelnik, Bunjevac Martin Parčetić.
1763-1785 – U Somboru, pod starateljstvom ovdašnjih franjevaca, radi prva srednja Latinska škola, koju pohađaju deca katoličke i pravoslavne veroispovesti (tada najpre bunjevačka i srpska deca).
1765-1775 – Somborski Bunjevci upisani su kao vlasnici salaša najčešće u okolnim salaškim naseljima Gradina i Nenadnić, ali i na salašima Čičovi sa Lugumercima, Mali Miličić (Šikara), Šivolja (Bezdanski salaši), Rančevo i Lenija.
1773-1780 – Na inicijativu somborskog senatora i gradonačelnika, Bunjevca Josipa Joze Markovića zasađene su hrastovim žirom iz Slavonije dve velike gradske šume – Bukovačka (na preko 1000 jutara) i Šikara (na preko 200 jutara).
1781 – Kod salaškog naselja Čičovi sagrađena je kapela Snežne Gospe, kao zadužbina ovdašnjeg bunjevačkog senatora i gradonačelnika Sombora Josipa Joze Markovića.
1786 – Naredbom cara Josipa II franjevci napuštaju Sombor, a njihovo zdanje postaje privremeno administrativno središte Bačke županije. Odlaskom franjevaca, koji su imali velike zasluge u opstanku vere, jezika, tradicije i običaja somborskih Bunjevaca, dolazi do postepene mađarizacije jednog dela somborskih bunjevačkih porodica kroz crkveni i prosvetni život.
1788 – Objavljena je knjižica nekadašnjeg somborskog franjevca Bone Mihaljevića sa deseteračkim spevom na bunjevačkom narečju, koji slavi somborske bunjevačke oficire i njihove ratne i političke uspehe u 18. veku.
1789 – Na bunjevačkom narečju objavljen je prvi pčelarski priručnik, nazvan „Pridraga domovina“ Josipa Toldija, somborskog županijskog pčelarskog inspektora.
1790 – Plemićki status dobija jedna grana somborske bunjevačke porodice Strilić, kao i još jedna grana bunjevačke porodice Parčetić.
1791 – Plemićki status dobija i jedna grana ovdašnje bunjevačke porodice Fratrićević.
1808 – Mladi Somborac i peštanski student prava Ivan Ambrozović na bunjevačkom narečju objavljuje knjigu poslovica i izreka.
1848/49 – U vreme Mađarske revolucije i sukoba Mađara s jedne i Nemaca, Srba i Hrvata s druge strane, somborski Bunjevci su ili neutralni, ili (posebno oni obrazovaniji) podržavaju Mađarsku revoluciju.
1860 – Počinje, zahvaljujući inicijativi somborskih Bunjevaca, izgradnja nove velike katoličke crkve kod zdanja Županije, koja će trajati više od četiri decenije, sve do 1902. godine, kada je potpuno završena, sa dva prepoznatljiva visoka crkvena tornja.
1861 – U Somboru živi 6.627 Bunjevaca.
1871 – Somborski Bunjevac Matija Matarić sarađuje u tek pokrenutim „Bunjevačko-šokačkim novinama“ koje su pokrenuli biskup Ivan Antunović i njegov subotički saradnik Ambrozije Šarčević i koji zamera somborskoj bunjevačkoj inteligenciji da nije iskoristila ustavom predviđene mogućnosti u vezi sa prosvetnim i jezičkim pravima Bunjevaca.
1881 – Štampan je u Somboru, kao knjižica, prvi „Zomborski pravi bunjevačko-šokački kalendar“ za 1882. godinu, na bunjevačkoj ikavici; Ignjat Fratrićević, somborski Bunjevac i visoki carski konjički oficir, preveden je iz čina feldmaršal-lajtnanta u čin konjičkog generala i komandanta carsko-kraljevske plemićke garde cara Franje Josipa.
1882 – U Somboru je počeo da izlazi list „Bunjevac“.
1884-1886 – U Somboru izlazi bunjevački zabavno-poučni mesečnik „Neven“. Za „Neven“ piše i budući somborski bunjevački prvak dr Martin Matić.
1904 – Osniva se u Somboru sindikalna podružnica građevinskih radnika koju predvodi bunjevački radnički prvak Blaško Marković, koju čine zidari-Bunjevci, te osim socijalnog i klasnog, ova podružnica ima i bunjevački nacionalni karakter. Blaško Marković, istovremeno, piše i kraće pozorišne komade sa socijalnom tematikom (na bunjevačkom narečju), a kao vrstan tamburaš piše i komponuje i čuvenu pesmu „U tom Somboru“.
1909 – Somborac Ernest Bošnjak, poreklom iz stare somborske bunjevačke porodice, snima prvi igrani film na slovenskom jugu; mladi somborski književnik (pripovedač i pesnik) Veljko Petrović objavljuje jednu od svojih najboljih pripovedaka „Bunja“, o nacionalnom otuđenju (mađarizaciji) somborske bunjevačke inteligencije.
1910 – Prema rezultatima državnog popisa Kraljevine Ugarske, u Somboru su živela 6.093 Bunjevaca (deo Bunjevaca na ovom popisu upisan je kao Mađari, pošto se izjašnjavanje vršilo na osnovu jezika koji su popisani poznavali i govorili, pa je svaki Bunjevac koji je poznavao i mađarski jezik bio upisan kao Mađar). Istovremeno, u gradu su živeli Srbi (11.881), Mađari (10.078, u čiji broj su uračunati i svi somborski Jevreji, kao i pripadnici drugih naroda koji su se služili mađarskim jezikom), Nemci (2.181), Hrvati (83), Slovaci (38), Rusini (23) itd.
1914-1918 – Izbijanjem Prvog svetskog rata mađarske državne vlasti iskoristile su priliku da uvedu represivne mere prema vojvođanskim Srbima, ali i prema ovdašnjim Bunjevcima. Ugašen je mesečnik „Neven“, održani su veleizdajnički procesi i zatvoreni su neki od bunjevačkih kulturnih i političkih predvodnika, drugima su premetane kuće i bili su izloženi čestom maltretiranju, a još snažnije sistematsko odnarođivanje Bunjevaca svakodnevno se sprovodilo kroz obrazovni sistem i crkveni život za sve vreme trajanja rata. Znatan broj Bunjevaca mobilisan je i poslat na front.
1918 – Somborski Srbi i Bunjevci zajednički osnivaju 5. novembra 1918. g. Narodno veće Srba i Bunjevaca na čijem su se čelu nalazili ugledni somborski advokat dr Jovan Joca Lalošević i bunjevački politički predvodnik Antun Tonika Bošnjak. U proglasu, na plakatu štampanom ćirilicom i latinicom, kojim je građanstvo Sombora obavešteno o narodnom zboru Srba i Bunjevaca, održanom u Velikoj Sali somborske Gradske kuće, osim ostalog je zapisano da „Narodni zbor Srba i Bunjevaca u Somboru rešava da u svemu usvaja Vilsonovo načelo o potpunom samoodređenju naroda. Na osnovu tog načela želimo rešiti i sudbinu jedinstvenog naroda Srba i Bunjevaca, te zato organizujemo mesno narodno veće Srba i Bunjevaca u Somboru…“. Na kraju proglasa se kaže: „Braćo, veliki su ovi dani, sudbonosni po ceo narod. Ponašajmo se, dakle, dostojno i mirno, prema važnosti ovih dana. Budimo prisebni, mirni, trezveni, hladnokrvni. Pokažimo da smo zreli i zaslužni slobode i nezavisnosti“. Somborske Bunjevce u Mesnom narodnom veću Srba i Bunjevaca predstavljalo je, osim potpredsednika Veća Antuna Bošnjaka, još 16 članova: Bena Bošnjak, Franja Bošnjak, Ivan Bošnjak, Franja Džinić, Pera Firanj, Joza Firanj, Šandor Firanj, Pera Jozić, Šima Jozić, Karlo Logo, Ivan Lukić, Stipan Lukić, Stipan Fratrić, Stipan Matarić, Joza Stolišić i Jakov Strilić. Ovi dani, punih nacionalnog zanosa, radosti i oduševljenja bunjevačkog i srpskog naroda u Bačkoj i Vojvodini, krunisani su Velikom narodnom skupštinom, održanom 25. novembra u Novom Sadu, gde je 757 poslanika, od kojih je osamdeset i četvoro bilo Bunjevaca, predstavljalo 211 gradskih i seoskih opština Banata, Bačke i Baranje. Somborce je na velikoj narodnoj skupštini predstavljalo 19 delegata, od kojih su sedmorica bili Bunjevci – Antun Tonika Bošnjak, dr Martin Matić, Bena Bošnjak, Petar Firanj, Šima Jozić, Karlo Logo i Nikola Stipanković. Među šestoricom Somboraca izabranim u Veliki narodni savet nalazio se i Bunjevac dr Martin Matić. Zahvaljujući nepokolebljivoj rešenosti bačkih Bunjevaca da sa ovdašnjim Srbima pristupe prisajedinjenju Kraljevini Srbiji, a odmah potom i da uđu u zajedničku jugoslovensku državu, iscrtane su severne granice nekadašnje Jugoslavije i današnje Srbije.
1919 – Prema podacima prvog popisa urađenog za potrebe Vlade Kraljevine SHS u versajskim pregovorima oko razgraničenja s Mađarskom, u Somboru je živelo 7.958 Bunjevaca (očito je da je skoro 2.000 Bunjevaca na popisu iz 1910. g. upisano kao Mađari), 12.292 Srba, 5.370 Mađara (od kojih je preko 1.000 bilo Jevreja), 3.633 Nemca (dakle, i oko 1.500 Nemaca su 1910. g. upisani kao Mađari), 123 Slovaka, 57 Hrvata itd.
1920 – Osnovana je Bunjevačko-šokačka stranka, koja je u novembru iste godine, na prvim izborima za Ustavotvornu skupštinu Kraljevine SHS, dobila u somborskom okrugu jedno poslaničko mesto, na koje je izabran Ivan Evetović (kasnije ga je na poslaničkom mestu zamenio Antun Tonika Bošnjak). Stranka se kasnije podelila na više frakcija i rascepila, a tokom druge polovine dvadesetih godina prošlog veka i utopila u Hrvatsku seljačku stranku. Kroatizacija bačkih Bunjevaca postala je u ovom vremenu političko-klerikalna akcija, koja je, tokom narednih godina i decenija, pokazivala tendenciju uspeha.
1921 – Osniva se 6. oktobra 1921. g. u Somboru „Bunjevačko kolo“, čiji je osnovni cilj bio da kod ovdašnjih Bunjevaca širi prosvetu, kulturu i nacionalnu svest. Prvi predsednik Kola bio je bunjevački predvodnik i politički prvak Bunjevačko-šokačke stranke Antun Tonika Bošnjak (1882-1930). „Bunjevačko kolo“ je negovalo tradicionalne običaje i kulturni život somborskih Bunjevaca, pa su priređivani pozorišni komadi, organizovana su bunjevačka prela, kao i tradicionalne narodno-crkvene svečanosti, poput Dužionice, Spasova ili Brašančeva, koje su javno obeležavane po gradskim ulicama. Neko vreme u sklopu Kola radile su i sportske sekcije. Prvih godina rada među članovima nije bilo podvojenosti, a Kolo je u to vreme predstavljalo i bazu za Bunjevačko-šokačku stranku, ali već od 1923. godine, usled različitog pristupa bunjevačkom pitanju, dolazi do nesuglasica i raslojavanja na „radikale“ (pristalice autohtonosti Bunjevaca) i „Hrvate“ (pristalice HSS i hrvatstva Bunjevaca). Rukovodstvo „Bunjevačkog kola“ pripadalo je sloju imućnih zemljoposednika, a njihova opozicija siromašnijem sloju zemljoradnika i sitnih zemljoposednika, pa je dolazilo do podvojenosti i po socijalnoj liniji, što je kulminiralo konačnim izdvajanjem dela članstva i osnivanjem HKD „Miroljub“ 1936. godine. „Bunjevačko kolo“ nastavilo je sa radom, ali u smanjenom obimu i sa znatno manjim brojem članstva. Kolo je formalno radilo i tokom okupacije 1941-44. godine, a ugašeno je u prvim mesecima nakon oslobođenja; iste godine (1921) književnik Veljko Petrović objavljuje još jednu svoju znamenitu „bunjevačku“ pripovetku „Salašar“, nadahnutu somborskim Bunjevcem, koji je, kada je na svojoj zemlji i kada drži do svog jezika i običaja, snažan u toj meri da mu ni najviši županijski poglavari ne mogu pomeriti uverenja ili promeniti postupke.
1927 – U Somboru, pod uredništvom Ernesta Bošnjaka, izlazi list „Vojvodina“ kao organ Bunjevačko-šokačke stranke.
1929 – Prema rezultatima popisa u Somboru je bilo 14.715 Srba, 9.363 Bunjevca, 4.401 Mađar, 2.713 Nemaca, 1.167 Jevreja, 213 Slovenaca, 205 Cigana (Roma) itd.
1934 – U Somboru izlazi list „Danica“, čiji je cilj bio nacionalno i kulturno prosvećivanje ovdašnjih Bunjevaca i Šokaca.
1941 – Okupacione vlasti nisu zabranile „Bunjevačko kolo“, ali su ograničile njegov rad isključivo na folklorno-manifestacionu sadržinu.
1941/42. – Somborski Bunjevac Ivan Parčetić aktivno učestvuje u antifašističkom pokretu, zbog čega ga okupatorske vlasti hapse, a od posledica hapšenja i mučenja preminuo je 1942. godine. Njegova bista danas se nalazi u somborskom Parku heroja.
1943/44 – U Somboru je izlazio nedeljnik „Naše novine“ na bunjevačkom jeziku, ali pod patronatom okupacionih vlasti i politički promađarski orijentisan.
1945 – Naredbom Glavnog narodnooslobodilačkog odbora Vojvodine od 14. maja 1945. godine, donetom neposredno po završetku Drugog svetskog rata, državne vlasti u Vojvodini Bunjevce i Šokce tretiraju isključivo kao Hrvate, čime je, zapravo, državnom prisilom dovršena političko-klerikalna akcija kroatizacije Bunjevaca, započeta dvadesetih godina 20. veka.
2000 – Obnovljen je rad somborskog „Bunjevačkog kola“.
2010 – Uspostavljen je Nacionalni savet Bunjevačke nacionalne manjine u Republici Srbiji, čiji su članovi postali i predstavnici somborskih Bunjevaca.
M. S.
