Iz somborske bunjevačke graničarske porodice Parčetić potekao je mladi zastavnik Martin Parčetić, koji je, u znatnoj meri, na svojim plećima izneo poduhvat elibertacije Sombora (1745-1749), a 24. aprila 1749. g. izabran je za prvog glavnog sudiju tek proglašenog slobodnog i kraljevskog grada Sombora, odnosno za gradonačelnika u današnjem smislu te dužnosti.
U razgovoru sa srpskim publicistom i istoričarem Aleksandrom Sandićem, svoja saznanja o starijem poreklu bačkih Parčetića saopštio je tadašnji novosadski veliki župan Feliks Parčetić, čukununuk Martina Parčetića, rodonačelnika starije plemićke grane ove porodice. Sandić je to predanje objavio 1884. g. u listu „Javor“, a u članku se, osim ostalog, kaže: Parčetići su lozom od starina Dalmatinci i stara vlastela; stari im se doseliše otud iz Bribira u Sombor – i biše na lepom glasu, pripoznati i paženi, velezaslužni ljudi u zemlji ovoj.
U Bačku su Parčetići doseljeni krajem 17. veka, a prema predanju naselili su se prvobitno na pustaru Đurđin kod Bajmoka. Pouzdanije podatke o najstarijoj istoriji ove porodice u Bačkoj saznajemo iz uvodnih tekstova plemićkih povelja, dodeljenih dvema granama Parčetića 1753. i 1790. godine. Iz Dalmacije u Bačku doseljen je Martinov pradeda Jakov Parčetić, koji je 1697. godine, u vreme Bitke kod Sente, po najvišoj zapovesti feldmaršala princa Eugena Savojskog, dostavljao vojnu terensku poštu i bio unapređen u kraljevskoj službi, ali je pri tom okrutno lišen života od strane osmanlijskih vojnika. Jakovljev sin Ivan, zvani Ivaga, kao snažan vojnik, boreći se muški u turskom (Velikom bečkom) ratu, u kome je zadobio osam rana, dospeo je u tursko ropstvo, a Ivagin sin Nikola, koji je nasledio očeve vrline, učestvovao je, sa bratom Ivanom (Martinovim ocem), u austrijsko-turskom Varadinskom ratu (1716-1718), u kome je bio teško ranjen i zarobljen. Ivaga i njegov sin Nikola, svaki u svoje vreme, oslobođeni su iz turskog zarobljeništva nakon plaćanja visokog otkupa.
Zapis iz protokola krštenih somborske franjevačke rezidencije, beleži da je Martin, sin Ivana i Marije Parčetić rođ. Bokerović, kršten 26. oktobra 1721. godine, a na krštenju mu je kumovao ovdašnji graničar Bariša Beretić. Martin je, verovatno, pohađao franjevačku osnovnu školu u Somboru, za koju se zna da je postojala još 1722. godine, gde je morao dobiti osnove pismenosti, kao i latinskog jezika i algebre. Nema podataka o tome da li se kasnije školovao i izvan Sombora, ali iskazan nivo njegove pismenosti i poznavanje jezika (latinski, nemački) ukazuju na tu mogućnost. Među graničare Martin Parčetić je stupio još kao mladić, verovatno tokom poslednjih borbi sa Turcima u Srbiji, u Austrijsko-turskom ratu (1737-1739). Moguće da ga je upravo iz tog vremena, sa somborskim srpskim graničarem Nikolom Vlaškalićem vezala neka zajednička ratna epizoda i snažno prijateljstvo ili pobratimstvo, nastalo tokom borbi koje su somborski graničari vodili prethodnih godina. U decembru 1740. g. 19-togodišnji somborski graničar Martin Parčetić venčao se sa 15-ogodišnjom Olivijom Čuvardić, a kum na venčanju bio je već pomenuti graničar pravoslavne veroispovesti Nikola Vlaškalić, što je jedan od izrazito retkih primera verskog mešanja prilikom kumovanja u obe somborske hrišćanske konfesije tokom 18. veka.
Kao potiski graničar (Sombor je predstavljao najveći graničarski šanac na Potiskoj vojnoj granici) Martin Parčetić se borio i u Ratu za austrijsko nasleđe (1740-1748), ispočetka kao običan vojnik. Zabeleženo je u tekstu plemićkog pisma kako je u zimu 1741/42. godine, prilikom borbi sa Francuzima kod grada Linca, na Dunavu u Gornjoj Austriji, koristeći ratno lukavstvo, sa svega sedmoricom svojih vojnika zauzeo neprijateljski magacin s hranom kod obližnjeg mesta Ensa. Dalje se u tekstu navodi i da je nešto kasnije bio teže ranjen u desno stopalo kod Fort Luisa, gradića na reci Rajni, u Alzasu, gde je zbačen sa konja, ali je i tako ranjen, odmah nakon previjanja, nastavio borbu. Povelja dalje svedoči da je ponovo ranjen tokom borbe kod tvrđave Varburg u Bavarskoj, kada je ustupio konja svom pretpostavljenom višem oficiru, čime je rizikovao sopstveni život.
Posle četiri godine učešća somborskih graničara u Ratu za austrijsko nasleđe, somborski šanac je, naredbom vladarke Marije Terezije, razvojačen u jesen 1745. godine, te su Somborci odredili izaslanstvo koje je krenulo u Beč da na carskom Dvoru pregovara o budućem položaju Sombora. Martin Parčetić bio je, od samog početka borbe za elibertaciju Sombora, predvodnik tog izaslanstva (vrstan i vješt u jezicih, kako o njemu piše Ivan Antunović) i u znatnoj meri je, na svojim plećima, tri godine nosio breme ove borbe, tokom koje je pokazao zavidan nivo diplomatskog umeća, energičnosti i odlučnosti, pa su prevashodno zahvaljujući tim njegovim kvalitetima Somborci dospeli do željenog cilja, a njihov grad je 17. februara 1749. godine, potpisom carice Marije Terezije, uzdignut u rang slobodnih i kraljevskih gradova (sačuvan je i niz pisama koje je Martin Parčetić između 1746. i 1748. godine, pisao iz Beča svojim sugrađanima, narodnim jezikom bačkih Bunjevaca, najčešće latiničnim, ali i ćiriličnim pismom).
Martin Parčetić bio je 1. jula 1748. g. drugi od šest potpisnika tzv. Alternative, odnosno izjave predstavnika somborskih rimokatolika o zajedničkom i ravnopravnom učešću u gradskoj vlasti većinskog ovdašnjeg pravoslavnog stanovništva. Da zastavnik Parčetić posle elibertacije grada nije planirao političku karijeru, govori podatak iz decembra 1748. godine, kada se prijavio da bude raspoređen u činu lajtnanta (poručnika) u nekoj od slavonskih regimenti. Ipak, narednih meseci je odustao od vojne karijere i uključio se u građanski život Sombora, za čiji je status grada imao i najviše zasluga.
Nakon razvojačenja Sombora Martin je živeo u zajedničkom domaćinstvu sa svoja tri brata – Avramom, Damjanom i Lovrom. Domaćinstvo je zapisano na sva tri imovinska popisa razvojačenih somborskih graničara 1746/47. godine (kao starešina domaćinstva zapisan je 1746. g. Martin Parčetić; u njegovom odsustvu, tokom boravka u Beču, gde se nalazio kao izaslanik grada u pregovorima o elibertaciji, kao starešina bio je u junu 1747. g. zapisan Avram Parčetić, a u novembarskom popisu iste godine starešina domaćinstva ponovo je Martin Barjaktar, odnosno zastavnik Martin Parčetić). Imovinski popis iz jula 1746. g. godine, beleži u posedu ove porodice osam volova za jaram, četiri konja za vuču, osam krava muzara, troje junadi, deset svinja i 40 ovaca. Njihove njive bile su zasejane sa 34 požunska merova semena pšenice, šest merova ječma, šest merova zobi, jednim merovom prosa, a vinograd je bio porvšine osam motika. U vreme prikupljanja sredstava za otkup elibertacionog statusa grada, ovo domaćinstvo uplatilo je jedan od najviših iznosa (2.000 forinti), kojim je obezbedilo vlasništvo nad zemljom u budućem gradskom ataru Sombora. Prvi poreski popis slobodnog i kraljevskog grada Sombora beleži 1750. g. u posedu ove porodice kuću sa kućištem od 316 kv. hvati, 240 jutara zemlje i vinograd površine 11.431 kv. hvat.
Kada je 24. aprila 1749. g. carski izaslanik Johan Jozef Koler svečano proglasio Sombor za slobodan i kraljevski grad, na osnovu Elibertacione povelje carice Marije Terezije od 17. februara 1749. godine, organizovani su istog dana prvi izbori za članove Unutrašnjeg senata (Magistrata), Spoljnog senata i Izabrane opštine. Među kandidatima za Unutrašnji senat najveći broj glasova dobio je Martin Parčetić, koji je, zatim, između tri kandidata, izabran i za prvog glavnog sudiju (gradonačelnika) slobodnog i kraljevskog grada Sombora, sa mandatom koji je trajao dve godine. U trenutku stupanja na dužnost prvog sudije Sombora Martin Parčetić imao je 27 i po godina i do danas će ostati ne samo prvi, već i najmlađi gradonačelnik Sombora.
Tokom mandata Martina Parčetića Sombor je razgraničio svoj posed od okolnih županijskih poseda, svečano su osvećeni temelji za novu Gradsku kuću (zapravo preuređen i dograđen kaštel nekadašnjeg kapetana Brankovića), te za zgradu Komorske administracije (Grašalković-palatu), a somborska franjevačka rezidencija dobila je status manastira. Na sledećim izborima za glavnog sudiju biran je, po slovu Alternative, predstavnik pravoslavnih građana, a Martin Parčetić je ostao gradski senator do kraja života. Ipak, za razliku od svog brata od strica, uticajnog i imućnog Nikole Parčetića, Martin posle isteka mandata prvog sudije nije više imao vidniju ulogu u političkom životu grada (na gradskim izborima 1755. g. bio je ponovo jedan od tri rimokatolička kandidata za glavnog sudiju, ali je tada pobedio Nikola Parčetić).
Ugarsko plemstvo somborskom senatoru Martinu Parčetiću dodelila je carica i kraljica Marija Terezija, u Beču, 3. decembra 1753. godine, a plemićki status se odnosio i na njegovu suprugu Oliviju rođ. Čuvardić, kao i na njihove maloletne sinove Antuna i Josipa. Uvodni tekst plemićkog pisma sažeto je opisivao već pomenutu istoriju Parčetića od doseljenja iz Dalmacije u Bačku, a nastavljao se opisom ratnih zasluga zastavnika Martina Parčetića. Plemstvo je objavljeno na zasedanju skupštine Bačke županije u Baču, 30. oktobra 1754. godine. U plemićkom grbu, na razdeljenom štitu, u gornjem plavom polju nalazili su se zlatan cvet ljiljana, sa čije leve strane je bio srebrn polumesec, a sa desne zlatna šestokraka zvezda. U donjem crvenom polju nalazila se su se tri zelena brega, sa rukom u srebrnom oklopu i sabljom, na čijem je vrhu bila nabodena odrubljena turska glava. Iznad kacige sa zlatnom krunom ponovljen je motiv ruke sa sabljom i turskom glavom, a sa obe strane oklopljene ruke širila su se crna orlova krila. Sa leve strane štita nalazio se zlatno-plav, a sa desne srebrno-crven plašt.
Među retkim kasnijim vestima o Martinu Parčetiću nalazi se zapis iz 1773. g. u kome, kao somborski senator, predlaže Bačkoj županiji svoj plan sadnje šuma (u smislu carsko-kraljevske naredbe), prema kome se, posle kratkog čekanja, dobija značajna korist, te očekuje novčanu nagradu za sebe i svog sina sa kojim je sadio šume (da je u uspeh tog poduhvata bio siguran pokazuje i njegova spremnost da u slučaju neuspeha sadnje sam snosi sve troškove).
Imovinsko stanje Martina Parčetića ostalo je, nakon deobe sa braćom, relativno skromno, pa je na katastarskom popisu iz 1783. g. zapisan kao vlasnik 35 starih jutara i 800 kv. hvati oranice, a njegov sin Josip bio je vlasnik 30 jutara i 750 hvati (Martinov brat Damjan imao je tada u ataru Nenadića i Šivolje posede veličine 161 starog jutra i 871 kv. hvata, a sin njegovog brata Avrama u istom ataru posedovao je 101 jutro i 1.850 kv. hvati). Salaški posed imao je u ataru prigradskog salaša Šivolje (kasnije Bezdanski salaši). Preminuo je 1789. g. i sahranjen je na katoličkom groblju Sv. Roka, uz zvonjavu tri crkvena zvona.
Plemićka linija ove grane Parčetića nastavila se kroz potomstvo Martinovog mlađeg sina Josipa i njegove supruge Tereze rođ. Guganović, te njihovih sinova, unuka i praunuka, koji su, vremenom, bili mađarizovani (među njima su se ističe već pomenuti Feliks Parčetić, veliki žpan Novog Sada, koga je, prilikom posete Beogradu i kraljevskom dvoru, odlikovao srpski kralj Milan Obrenović). Potomci Martinove braće Damjana i Lovre ostali su Bunjevci i živeli su u salaškim naseljima Nenadić i Šivolja (Bezdanski salaši), severno od Sombora.
Značaj Martina Parčetića ni do danas u somborskoj istoriografiji i svesti Somboraca nije potpuno i do kraja prepoznat, a grad se, do sada, ni jednim gestom nije odužio jednom od svojih utemeljitelja i svom prvom gradonačelniku. Među 330 somborskih ulica danas ni jedna ne nosi njegovo ime, nigde ne postoji ni memorijalni natpis ili ploča (pa ni na zdanju u kome je Sombor proglašen za slobodan i kraljevski grad). Potpisnik ovih redova bio je jedan od pokretača inicijative da se u tom pogledu načini neki iskorak, te da ovaj zaslužni Somborac dobije u najskorije vreme primereno obeležje.
Milan Stepanović
[Tekst je načinjen na osnovu fragmenata iz poglavlja o plemićkoj porodici Parčetić, objavljenog u knjizi M. Stepanovića i A. Pfajfera “Plemićke porodice bačkih Bunjevaca” (Subotica – Sombor, 2024).]
