Somborski graničarski oficiri skoro su šest decenija predstavljali elitni stalež varoši somborske i graničarskog šanca Sombor. Njima, i samo njima, možemo da zahvalimo za uspešan rezultat poduhvata elibertacije grada (1745-1749), nakon koga je Sombor dobio status slobodnog i kraljevskog grada i stupio na prag građanskog društva.
Od kraja 17. do polovine 18. veka somborske srpske i bunjevačke oficirske porodice bile su: Asimarković, Bašić, Bogišić, Bokerović, Bošnjaković, Branković (grof Jovan Janko Branković bio je somborski kapetan od 1717. do 1734. god.), Damjanović, Goretić, Karalić, Lalošević, Lukić, Marković (ova porodica dala je tri somborska kapetana: Dominka-Duju od 1687 do 1691, Đuru od 1691 do 1717. i Marka od 1734 do 1745. god.), Parčetić, Pavlović, Pletikosić, Raič, Rakić, Sedoglavić, Stojačić, Štrbić, Tomić i Vidaković.
Iz somborske bunjevačke graničarske porodice Parčetić potekao je mladi oficir (barjaktar-zastavnik) Martin Parčetić, koji je učestvovao u završnim bitkama Austrijsko-turskog rata, na bojištima u Srbiji (1737-1739), a istakao se u Ratu za austrijsko nasleđe, na evropskim bojištima (1741-1745). Mladi somborski zastavnik će, u znatnoj meri, na svojim plećima izneti poduhvat elibertacije grada i biće izabran za prvog velikog (ili glavnog) sudiju tek proglašenog slobodnog i kraljevskog grada Sombora, odnosno za gradonačelnika u današnjem smislu te dužnosti.
Parčetići su, prema zapisanom predanju, u Bačku doseljeni iz Bribira (kod Skradina), u Dalmaciji, gde su pripadali nekadašnjoj staroj vlasteli. Jakov Parčetić, koji je 1697. g. poginuo u Bitki kod Sente, najstariji je zabeležen predak ove porodice u Bačkoj. U Sombor su Parčetići doseljeni krajem 17. ili na samom početku 18. veka, sa pustare Đurđin, nedaleko od Bajmoka, a najranije ih ovde beleže prepisi protokola venčanih somborske franjevačke rezidencije iz 1715. i 1716. godine, kao i redovno ustanovljeni protokoli krštenih, venčanih i umrlih od 1719 i 1720. godine. Porodica se u Somboru tokom narednih decenija vidno razgranala.
Zapis iz protokola krštenih somborske franjevačke rezidencije, beleži da je Martin, sin Ivana i Marije Parčetić rođ. Bokerović, kršten 26. oktobra 1721. godine, a na krštenju mu je kumovao ovdašnji graničar Bariša Beretić. Martinov otac Ivan bio je neko vreme u turskom zarobljeništvu, u tzv. Varadinskom austrijsko-turskom ratu (1716-1718). U to vreme i Martinov stric Nikola bio je graničar, a zatim se bavio stočnom veletrgovinom i postao jedan od najimućnijih Somboraca prve polovine 18. veka.
Martin je, verovatno, pohađao franjevačku osnovnu školu u Somboru, za koju se zna da je postojala još 1722. godine, gde je morao dobiti osnove pismenosti, kao i latinskog jezika i algebre. Nema podataka o tome da li se kasnije školovao i izvan Sombora, ali iskazan nivo njegove pismenosti i poznavanje jezika (latinski, nemački) ukazuju na tu mogućnost.
Među graničare Martin Parčetić je stupio kao mladić, tokom poslednjih borbi sa Turcima u Srbiji, u Austrijsko-turskom ratu (1737-1739). Iz tog rata verovatno ga je, sa somborskim srpskim graničarem Nikolom Vlaškalićem, vezala neka zajednička ratna epizoda i snažno, a moguće i obavezujuće prijateljstvo ili pobratimstvo, nastalo tokom borbi koje su somborski graničari vodili prethodnih godina. U decembru 1740. g. 19-togodišnji somborski graničar Martin Parčetić venčao se sa 15-togodišnjom Olivijom Čuvardić, a kum na venčanju bio je već pomenut graničar pravoslavne veroispovesti Nikola Vlaškalić, što je jedan od izrazito retkih primera verskog mešanja prilikom kumovanja u obe somborske hrišćanske konfesije, tokom 18. veka.
U vreme rata za austrijsko nasleđe Martin Parčetić se, od 1741. do 1745. godine, borio prvo kao običan vojnik, a potom u činu husarskog podoficira. Poslednju godinu rata dočekao je u činu barjaktara – zastavnika.
Kada je 1. jula 1745. g. carica Marija Terezija i zvanično ukinula vojnički šanac Sombor, Martin Parčetić i njegov brat od strica Nikola ml. Parčetić, bili su među najistaknutijim zastupnicima ideje da Sombor dobije nove privilegije i da nikako ne pristane na komorski status, gde bi dojučerašnji ratnici postali paori bezemljaši. Nakon Protestnog zbora somborskih graničara od 18. novembra 1745. godine, 24-togodišnji somborski zastavnik našao se u izaslanstvu koje su Somborci poslali u Beč kako bi započeli pregovore sa carskim dvorom. Pokazaće se da je ovaj izbor bio srećan i mladi somborski zastavnik poneće najveći teret troipogodišnje borbe za elibertaciju Sombora. U Somboru je domaćinstvo, čiji je, prema popisu iz 1746. godine, bio starešina, ostavio na trojici rođene braće Avramu, Damjanu i Lovri.
Pregovori somborskih izaslanika sa dvorom bili su dugotrajni, često mučni i zamršeni zbog žestokog otpora županijskih i komorskih vlasti, koje su sve vreme, mada bezuspešno, pokušavale da unesu zabunu, neslogu i razdor po verskoj osnovi među Somborcima, istovremeno delujući na dvoru protiv njihove namere veštim spletkama i insinuacijama. Za vreme tih višegodišnjih pregovora stanje u Somboru je, ponekad, bilo i na ivici oružane pobune, a grad je, pod rukovodstvom svojih nekadašnjih oficira, živeo skoro nezavisno od županijske i komorske vlasti, povremeno plaćajući simbolične iznose dažbina u blagajnu Komore. Sve vreme boravka u Beču Martin Parčetić je, putem pisama somborskim oficirima i opštinarima (pisanih narodnim jezikom bačkih Bunjevaca), usmeravao njihove postupke u procesu elibertacije.
Zahvaljujući diplomatskom umeću i upornosti somborskih izaslanika, pre svega mladog Martina Parčetića, kao i smelim novčanim zahvatima, pa i kupovini blagonaklonosti nekih dvorskih uglednika, pregovori o dobijanju statusa slobodnog i kraljevskog grada uspešno su završeni 1748, kada je, početkom juna, za otkup elibertacionog statusa u ratovima ispražnjenu carsku blagajnu uplaćen visok iznos od 150.000 rajnskih forinti, pa je carica Marija Terezija, 17. februara 1749. godine, zvanično potpisala Elibertacionu povelju ili Privilegijalno pismo, kojim je Sombor uzdigla u red slobodnih i kraljevskih gradova Kraljevine Ugarske. Martin Parčetić je još 1. jula 1748. g. bio jedan od šest potpisnika (drugi po redu, iza Nikole ml. Parčetića) dobrovoljne izjave somborskih rimokatolika nazvane „Alternativa“, kojom je garantovana ravnopravnost između rimokatolika i pravoslavnih u budućoj gradskoj upravi. Da zastavnik Parčetić posle elibertacije grada nije planirao karijeru građanskog političara, govori i podatak kako se u decembru 1748. g. prijavio da bude raspoređen u činu lajtnanta (poručnika) u nekoj od slavonskih regimenti. Ipak, narednih meseci je odustao od vojne karijere i uključio se u građanski život Sombora, za čiji je status grada imao i najviše zasluga. Stigavši u Sombor 27. marta 1749. godine, Martin Parčetić je doneo elibertacionu carsku povelju iz Beča, svečano dočekan sa banderijom od 40 konjanika, sveštenstvom i brojnim stanovništvom grada.
Kada je 24. aprila 1749. g. carski izaslanik, grof Stefan Koler, svečano proglasio Sombor za slobodan i kraljevski grad, organizovani su prvi izbori za 60 članova opštestva, 25 članova Spoljnog i 13 članova Unutrašnjeg senata. Među šest rimokatoličkih kandidata za Unutrašnji senat najveći broj glasova dobio je Martin Parčetić, koji je, zatim, izabran i za prvog velikog sudiju ili gradonačelnika slobodnog i kraljevskog grada Sombora, sa mandatom koji je trajao dve godine. U trenutku stupanja na dužnost prvog sudije Sombora Martina Parčetić je imao tačno 27 i po godina i do danas će ostati ne samo prvi, već i najmlađi gradonačelnik Sombora. Tokom mandata Martina Parčetića Sombor je razgraničio svoj posed od okolnih županijskih poseda, svečano su osvećeni temelji za novu Gradsku kuću (zapravo preuređen i dograđen kaštel nekadašnjeg kapetana Brankovića), te za zgradu Komorske administracije (Grašalković-palatu), a somborska franjevačka rezidencija dobila je status manastira. Na sledećim izborima za gradonačelnika je biran predstavnik pravoslavnih građana Sombora, a Martin Parčetić je ostao gradski senator do kraja života, ali više nije biran za prvog sudiju grada (na taj položaj, u četiri navrata, biće biran njegov bratanac Nikola ml. Parčetić).
Na popisu Somboraca iz 1750. godine, Martin Parčetić je zapisan starešina kućne zadruge koja je imala kuću i kućišta veličine 316 kv. hvati, 240 starih jutara zemlje i nešto više od pet i po jutara vinograda.
Carica Marija Terezija dodelila je u Beču, 3. decembra 1753. godine, ugarsko plemstvo Martinu Parčetiću, a plemićki list i grbovnica odnosile su se i na Martinovu suprugu Oliviju, rođ. Čuvardić, te na njihove sinove Antuna i Josipa. Uvodni tekst plemićkog lista sadrži i kratku porodičnu genezu, koja kaže da je predak Martina Parčetića, odnosno njegov pradeda (koji se zvao Jakov, kako saznajemo iz plemićke povelje druge grane ove porodice iz 1790. godine) doseljen u Ugarsku iz Dalmacije, te da su u ratovima protiv Turaka učestvovali i Martinov deda Ivan, zvani Ivaga, kao i Martinov otac Ivan i stric Nikola, koji su u tim ratovima više puta bili ranjavani. Tekst povelje nastavljen je opisom ratnih zasluga somborskog zastavnika Martina Parčetića, koji je od 1740. godine učestvovao u Ratu za austrijsko nasleđe, u borbama vođenim u Gornjoj Austriji, Alzasu i Bavarskoj. Vojnu karijeru započeo je kao običan vojnik, a potom je bio intendantski podoficir, pa husarski oficir. Zabeleženo je u tekstu povelje i kako je (u zimu 1741/42. godine, prilikom borbi sa Francuzima kod grada Linca, na Dunavu u Gornjoj Austriji), koristeći ratno lukavstvo, sa svega sedmoricom svojih vojnika zazuzeo neprijateljski magacin s hranom kod obližnjeg mesta Ensa. Dalje se u tekstu navodi i da je nešto kasnije bio ranjen u nogu kod Fort Luisa, gradića na reci Rajni, u Alzasu, gde su ranjena i njegova dva konja, ali i da je tako ranjen nastavio borbu. Povelja dalje svedoči i da je ponovo ranjen tokom jedne bitke u Bavarskoj, kada je ustupio svog konja visokom oficiru, čime je rizikovao sopstveni život.
Na plemićkom grbu koji je dodeljen Martinu Parčetiću naslikan je razdeljen štit, u čijem se gornjem plavom polju nalazio zlatan cvet ljiljana, sa čije leve strane je bio srebrn polumesec, a sa desne zlatna šestokraka zvezda. Na donjem crvenom polju nalazila se su se tri zelena brega, sa rukom u srebrnom oklopu i sabljom, na čijem je vrhu bila nabodena odrubljena turska glava. Iznad kacige sa zlatnom krunom ponovljen je motiv ruke sa sabljom i turskom glavom, a sa obe strane oklopljene ruke širila su se crna orlova krila. Sa leve strane štita nalazio se zlatno-plav, a sa desne srebrno-crven plašt. Opisan grb nalazio se i na signetu (ličnom pečatu) Martina Parčetića.
Začudo, nakon isteka mandata prvog sudije slobodnog i kraljevskog grada Sombora, kao senator Martin Parčetić kasnije nije imao vidniju ulogu u političkom životu grada. Među retkim vestima o njemu zapisano je da je tokom 1773. g. senator pl. Martin Parčetić je, sa sinom, o svom trošku sadio i podizao šume oko Sombora, pa je izrazio nadu da će Magistrat ovaj njegov posao uvažiti i da će mu trud biti nagrađen. I njegovo imovinsko stanje ostalo je relativno skromno, pa je na katastarskom popisu iz 1783. g. pl. Martin Parčetić zapisan kao vlasnik 35 starih jutara i 800 kv. hvati oranice, a njegov sin Josip bio je vlasnik 30 jutara i 750 hvati. Salaški posed imao je u ataru prigradskog salaša Šivolje (kasnije Bezdanski salaši).
Martin Parčetić je preminuo 17. aprila 1789. godine, a sahranjen je na Velikom katoličkom groblju, uz zvonjavu tri crkvena zvona na katoličkoj crkvi. Njegovi unuci (deca njegovog sina Josipa) bili su Franja, Martin, Antun, Josip ml. i Pavle. Josip i Martin su, početkom 19. veka, preseljeni u Srem, gde je Josip Parčetić 1810. g. bio podžupan Sremske županije i carsko-kraljevski savetnik (na tom položaju nalazio se i 1827. godine, a 1844. g. zabeležen je kao sremski županijski komesar), a njegov brat Martin dobio je, krajem 1812. godine, potvrdu o plemstvu iz Bačke županije, kako bi mogao da bude upisan u plemstvo Sremske županije. Potomci Martina Parčetića većinom su kasnije mađarizovani, a živeli su u Somboru, Subotici, Novom Sadu, Temišvaru i Budimpešti. Potomci njegove braće Damjana i Lovre ostali su Bunjevci i živeli su u salaškim naseljima Nenadić i Šivolja (Bezdanski salaši), severno od Sombora.
Značaj Martina Parčetića ni do danas u somborskoj istoriografiji i svesti Somboraca nije potpuno i do kraja prepoznat, a grad se, do sada, ni jednim gestom nije odužio jednom od svojih utemeljitelja i svom prvom gradonačelniku. Među 330 somborskih ulica danas ni jedna ne nosi njegovo ime, nigde ne postoji ni memorijalni natpis ili ploča (pa ni na zgradi gde je Sombor proglašen za slobodan i kraljevski grad), a o spomeniku da i ne govorimo. Potpisnik ovih redova bio je jedan od pokretača inicijative da se u tom pogledu načini neki iskorak, te da ovaj zaslužni Somborac dobije u najskorije vreme primereno obeležje.
Milan Stepanović
[U tekstu su korišćeni podaci i citati iz knjige Milana Stepanovića “Plemićke porodice u Somboru do kraja XVIII stoleća”]
