TRG SVETOG ĐORĐA U SOMBORU

Najstariji i najveći somborski gradski trg, koji je ime dobio po ovdašnjoj Svetođurđevskoj crkvi (sagrađenoj između 1759. i 1761. godine), prostirao se od crkve do početka Solarskog sokaka (Čitaoničke ulice) s južne i do palate „In foro“, odnosno Svetođurđevske crkve, sa severne strane.

Na ovom trgu je 18. novembra 1745. g. održan poznati Protestni zbor somborskih graničara, na kojem je odlučeno da se, nakon ukidanja vojničkog statusa, od carskog dvora u Beču zatraži povratak dotadašnjih povlastica ili da se krene u proces elibertacije Sombora (dodele statusa slobodnog i kraljevskog grada), što je, tri i po godine kasnije, i ostvareno.

Godine 1804. Georgije Mađarjanoš ml. podigao je preko puta crkve palatu „In foro“ („Na trgu“). Znatno kasnije, pored ove zgrade, sagrađena je i jednospratnica Vujića, a preko puta su podignute jednospratnice crkvene opštine (u kojoj je živeo somborski prota i u čijem se prizemlju do 1882. g. nalazila i Srpska čitaonica), Stevana Popića (kasnije kuća Palanačkih, odnosno Laze Kostića), Trgovačke i zanatlijske banke (Srpski pevački dom) i Sime Bikara (na njenom mestu se od 1910. g. nalazila kuća dr Sime Pavlovića), dok se na kraju ovog niza jednospratnica nalazila prizemna kuća „na lakat“ Joce Jerasovića, sa radnjama i radionicama. Godine 1795. na Svetođurđevskom trgu podignut je veliki mermerni pravoslavni krst.

Kasnije se, od 1890. godine, na trgu nalazio i prvi gradski arteski bunar, a 1940. g. tu je postavljen i kratkovek spomenik ubijenom jugoslovenskom kralju Aleksandru.

Svetođurđevski trg bio je veoma prometan, pa je ovde, u podnožju Gradske kuće, decenijama, u pijačnim danima, radila redovna pijaca, a zasebne, zanatlijske pijace, nalazile su se na suprotnoj strani Trga, preko puta Gradske kuće. Na Trgu su održavani i politički zborovi, najčešće srpskih političkih stanaka u vreme Habsburške monarhije, kao i sve važnije državne, gradske ili vojne manifestacije. Ovde se, ispred Gradske kuće, od 1773. g. nalazio i visok kameni stub srama, za koji su vezivani i gde su kažnjavani prestupnici (lopovi, varalice, krivokletnici i drugi). Nema podataka kada je tačno stub sklonjen sa trga, ali sigurno više nije korišćen nakon vremena Mađarske revolucije 1848/49. godine.

Trg je popločan 1874. godine, a njegova ukupna površina, prema podatku iz 1902. godine, iznosila je 5.124,2 kv. metra, od čega je 798,6 kv. metara bilo popločano kurpnom kockom, a 4,325,6 kv. metara sitnom kockom (lomljenim kamenom).

Devedesetih godina 19. veka Trg je ozelenjen mladicama bođoša, koji su, nakon više od jednog veka, zamenjeni prilikom rekonstrukcije Glavne ulice i Trga 2007/08. godine. Grad je Trg uredio tokom 1938. godine, kada je ovde načinjena podloga od savskog šljunka i cementa, a na betonsku ploču stavljen je kamen i postavljeni su ivičnjaci.

Posle Drugog svetskog rata naziv trga bio je promenjen u Trg oslobođenja, a od početka devedesetih godina 20. veka nosio je ime Trg slobode. Staro ime Trga vraćeno je tek početkom ovog veka.

Postavljanjem spomenika kralju Aleksandru 1940. g. Trg je kratkotrajno dobio fokus, a oko spomenika je bio uređen i travnjak u stilu kasnog Art dekoa i rane moderne, koji je preuređen početkom šezdesetih godina 20. veka (1963). Trg je dodatno obezličen uklanjanjem velikog pravoslavnog krsta, koji je ovde stojao bezmalo 170 godina. Izgradnjom socrealističke četvorospratnice „Invest-projekta“ na mestu nekadašnje Jerasovićeve kuće (1957/58), kao i zgrade robne kuće „Beograd“ na mestu stare palate „In foro“ i susedne Vujićeve jednospratnice (1968/69), ovde su postavljena zdanja, koja su arhitekturom i drugim svojim osobinama značajno odudarala od stare arhitekture i dotadašnje atmosfere najvećeg somborskog trga.

Od 1969. g. Trg i sva stara zdanja koja se ovde nalaze dobila su status zaštićenog spomenika kulture.

Sveobuhvatna obnova Trga Sv. Đorđa urađena je između 2007. i 2010. godine, u sklopu rekonstrukcije Glavne ulice. Tom prilokom je, na mestu nekadašnjeg prvog arteskog bunara, ispred istočne strane Gradske kuće, postavljena kamena česma. Povodom 250-godišnjice Svetođurđveske crkve, na mestu nekadašnjeg velikog pravoslavnog mermernog krsta, koji je uklonjen pola veka ranije, postavljena je 2011. g. njegova replika. Iste godine, ispred kuće Laze Kostića, postavljena je dobro osmišljena pesnikova sedeća skulptura na klupi, a 2013. godine, na samom završetku Trga, i skulptura prvog južnoslovenskog kinematografa Ernesta Bošnjaka (obe su rad vajara Igora Šetera).

Milan Stepanović