Verovatno da nema grada u Srbiji, a moguće je i u okruženju, u kome se zatvor nalazi na istom mestu i u istom zdanju već 210 godina, kao što je to slučaj u Somboru.
Kada je 1786. g. car Josif II odredio da Sombor postane županijsko središte, u podrumima nekadašnjeg franjevačkog samostana bile su smeštene ćelije županijskog zatvora. To je ogorčilo prvog somborskog hroničara, franjevca fra Bonu Mihaljevića, koji je u svom spevu „Kripost posli smerti živi…“, napisanom ikavicom i bunjevačkim narečjem, zabeležio kako car manastir komitatu (županiji) prida / da tamnice odma ovdi zida.
Već 1787. g. Bačka županija (od 1802. g. Bačko-bodroška), načinala je plan za izgradnju nove zatvorske zgrade, u koju bi moglo da bude smešteno 150 zatvorenika. Nova zatvorska zgrada trebalo je da poseduje sve mere sigurnosti, ali i da ujedno uzme u obzir i zdravstveno stanje zatvorenika. Zidanje ovakvog zatvora procenjeno je na 15.240 forinti i 17 krajcara.
Ipak, zatvor nije odmah podignut, već je nastao u isto vreme kada i novo zdanje Županije, podignuto na ostrvu „Pandur“, koje je grad ustupio Bačko-bodroškoj županiji za podizanje njenog administrativnog zdanja, sagrađenog između 1805. i 1808. godine. Jednospratnica županijskog zatvora nalazila se iza zdanja Županije, a nju je, takođe, projektovao i sagradio županijski mernik Anton Bauer. Iznad ulaza u zgradu zatvora nalazio se toranj sa krstom i časovnikom, koji je ucrtan i na veduti Sombora iz 1818. godine.
U zatvorskom dvorištu nalazila se kapelica Sv. Petra i Pavla, u kojoj su služili i zatvorenike ispovedali sveštenici obeju velikih hrišćanskih konfesija – pravoslavne i katoličke (starija kapela Sv. Petra i Pavla pominje se 1799. godine, kada je u njoj služio pravoslavni sveštenik Vaslije Milovanović, a iz 1801. g. potiče podatak o izgradnji nove kapele posvećene istim svetiteljima, unutar zatvorskog dvorišta). Kapela je obnovljena u vreme dogradnje Županije 1882. godine, a srušena je posle Drugog svetskog rata, kada je i sa zatvorskog tornja skinut simbol krsta. U kapeli se nalazila pravoslavna ikona „Deizis“, rad Mihaila Portića, pomalo naivnog somborskog ikonoslikara s početka 19. veka (Deizis je ikonografski motiv koji prikazuje Hrista sa Bogorodicom i Sv. Jovanom Krstiteljem, koji stoje sa strane u molitvenom stavu, okrenuti licem prema Hristu). Ikona je sačuvana do danas.
Osim županijskog, u Somboru je postojao i gradski zatvor, koji se nalazio u prizemlju i podrumima Gradske kuće, a grad je, od elibertacije 1749. godine, ima gradskog službenika sa zvanjem nadzornik zatvora. Somborci, koji su i inače sa županijskim vlastima imali hladne odnose uzdržane učtivosti i suštinski dubokog nepoverenja, decenijama nisu želeli da urede gradski prostor ispred zdanja Županije i uklone okolne mesnice, koje su stvarale nečistoću i nesnosan zadah oko županijske zgrade, a istovremeno su prebacivali Županiji da iz dvorišta županijskog zatvora sva prljavština otiče na ulicu, gde stvara blato i smrad.
Zatvor je od Županije bio razdvojen visokim zidom, a u njemu je, u prilično lošim uslovima, stalno boravilo od 200 do 300 zatvorenika, sa teritorije cele Bačko-bodroške županije. Njih je čuvalo od 30 do 40 čuvara. Zatvorenici su krajem 18. i početkom 19. veka radili na prokopavanju Velikog bačkog (Francovog) kanala, kao i na podizanju zgrade Županije. Godine 1845. stanje u županijskom zatvoru je opisano kao žalosno. Prema podacima iz 1847. g. ovde se nalazilo 215 osuđenika, a 236 ih je, uz kauciju, bilo pušteno na slobodu. Županijski lekari često su davali primedbe na stanje u zatvoru, u kome su sobe bile hladne i vlažne, zadah od nečistoće nepodnošljiv, a zatvorenici obučeni u prnje i krpe ili sasvim goli. Znatan deo njih bio je bolestan, najčešće od skorbuta i zaraznih bolesti, a zatvorski čuvari su često bili prenosioci zaraza po gradu.
Prema opisu Antala Mindsentija, objavljenom 1831. godine, županijski zatvor se nalazio u dnu županijskog dvorišta i bio je kvadratnog oblika, a iznad samog ulaza u zatvor nalazio se toranj. Na sredini zatvorskog dvorišta postojala je kapelica, koja je bila takvog položaja da su zatvorenici u ćelijama, u nivou tla (bilo je i podzemnih ćelija), mogli kroz otvorena vrata, koja su bila izrađena od gvozdenih šipki sa unutrašnje strane i masivnih vrata sa spoljne, kroz velike prozore hodnika, koji se nalazio između kapele i ćelija, da vide sveštenika kako drži misu ili liturgiju pred oltarom. Ćelije su, navodi Mindsenti, bile velike, prozračne, visoke i, koliko je to moguće, čiste. Uprkos tome, vazduh u njima, naročito zimi, zaudarao je, jer je u ćelijima, povremeno, morao da bude smešten i veći broj zatvorenika. Zgrada u kojoj su se nalazile ćelije, uprkos tome što se nalazila u sklopu županijske zgrade, bila je okružena visokim zidom, a izvan tog zida nalazio se i zid koji je okruživao zdanje Županije. I pored toga, događalo se da su zatvorenici bežali iz ćelija, pa i onih podzemnih (u proleće 1808. g. pobegla su tri zatvorenika).
Iz polovine 19. veka sačuvana je kratka pesma koju su devojke širom Bačke pevale svojim momcima, kada bi dopali Županijskog zatvora u Somboru zbog tuča, krađa, razbojništva, hajdukovanja ili nekih drugih prekršaja:
Zelen orah k’o gora,
Eto, diko, Sombora,
Eto, diko, i tamnice
Gde ti vene lice.
Zgrada Županijskog zatvora popravljena je 1865. godine. U zatvorskim prostorijama kasnije je, decenijama, radila i poznata somborska Bitermanova štamparija, koja je postojala sve do 1920. godine, i koja je, pod imenom Oblasne štamparije, preseljena 1930. g. u Novi Sad. Zatvor je između dva svetska rata imao status Oblasne (Okružne) kaznione.
Od 1945. do 1966. g. zatvor se nalazio u sastavu gradskog Sekretarijata unutrašnjih poslova (SUP). Od 1966. do 1978. g. ova zatvorska ustanova funkcioniše u okviru Opštinskog suda u Somboru, a 1978. g. dobija status samostalne Ustanove za izvršenje kazne zatvora za osuđena lica sa teritorije opština Sombor, Apatin, Kula i Odžaci. Uredbom Vlade Republike Srbije o osnivanju zavoda za izvršenje zavodskih sankcija, somborski zatvor 1998. g. prerasta u Kazneno-popravni zavod i postaje jedan od pet kazneno-popravnih zavoda otvorenog tipa. Maksimalan broj lica lišenih slobode koja mogu da budu smeštena u Zavodu je 200 (50 lica u otvorenom odeljenju i 150 lica u odeljenju za izvršenje mere pritvora), tako da se kapacitet zatvora skoro nije menjao u poređenju sa planom njegove izgradnje iz 1787. godine. Nad zatvorenikom somborskog zatvora izvršena je, u februaru 1992. godine, i poslednja smrtna kazna u Srbiji.
Od 1969. g. zdanje Zatvora u Somboru ima status zaštićenog spomenika kulture.
Milan Stepanović
