U porti somborske Svetođurđevske crkve, ubrzo nakon izgradnje današnje crkve (1759-1761), podignuta je i prizemna zgrada srpske osnovne škole. Mladi Somborac Avram Mrazović (1756-1826), tek svršen polaznik kursa za direktore osnovnih škola po Felbigerovom metodu u Beču, osnovao je u ovom zdanju 1. maja 1778. g. trogodišnju osnovnu Narodnu gradsku normalnu školu, skraćeno prozvanu „Norma“, koja će služiti kao norma, po kojoj će se, ugledajući se na nju, odvijati rad i svih ostalih škola u tom okrugu. Istovremeno, Mrazović je u ovoj školi pokrenuo i prve tromesečne tečajeve za stručno osposobljavanje srpskih narodnih učitelja. Već od jeseni 1778. g. u „Normi“ su uvedeni i redovni dvogodišnji tečajevi koje su pohađali srpski učiteljski kandidati („preparandi“ ili „normalisti“), uglavnom sa područja Bačke i Baranje.
Neka od retkih sačuvanih izvornih svedočanstava o radu Mrazovićeve škole, koja je postojala pune 33 godine, potiču iz poznog perioda njenog rada, a sadržana su u knjižici sa pozivom na glavni i svečan ispit, u avgustu 1807. godine, po okončanju letnjeg učiteljskog tečaja. Zvaničan naziv škole tada je zapisan kao Kraljevsko slaveno-serbsko pravoslavnog ispovedanija narodno učilište somborsko. U izveštaju koji je 28. decembra 1810. g. caru Francu I uputio carski savetnik Uroš Nestorović, vrhovni školski nadzornik pravoslavnih narodnih škola u Austrijskom carstvu, navodi se da su u Mrazovićevoj „Normi“ na najbolji način pripremana za učiteljski poziv 24 pitomca na broju. Nešto ranije iste godine, prilikom obilaska narodnih škola bačkog školskog distrikta, Uroš Nestorović je o somborskoj Normi zapisao da je zgrada dobro sagrađena, a omladina se veoma dobro podučava, a beleži i kako je direktor Avram Mrazović u školi sastavio literarni kružok, koji se sastoji od isključivo mladih ljudi, koji, iz ljubavi prema svojoj naciji i svom profesoru, nameravaju da usavrše jezik, da prevedu udžbenike, sastave novu slovensku gramatiku, pa čak i rečnik da urade. U narednom Nestorovićevom izveštaju, s početka 1811. godine, navedeno je kako su sirovost i nedostatak stručne osposobljenosti učiteljskog kadra u pravoslavnim školama Habsburške monarhije posledica nepostojanja stručnih škola za njihovo osposobljavanje, a da je jedini izuzetak Avram Mrazović, koji je preparandskim tečajevima snabdevao taj regio koliko-toliko sposobnim nastavnim kadrom. Da toga nije bilo, ocenio je Nestorović, škole bi se morale masovno zatvarati.
Nakon što je car Franc I 1811. g. prihvatio predlog Uroša Nestorovića (1765-1825) da se normalni učiteljski tečajevi ukinu, a da se za obrazovanje srpskih učitelja osnuje Kraljevski pedagogijum (Srpska učiteljska škola ili Preparandija) u Sentandreji, Avram Mrazović je dao ostavku na mesto okružnog direktora pravoslavnih škola, a somborska „Norma“, sa učiteljskim tečajevima, prestala je da postoji.
Svega četiri godine posle osnivanja prve Srpske učiteljske škole (Preparandije) u Sentandreji, ona je u jesen 1816. g. preseljena u Sombor, gde je smeštena u zdanje nekadašnje Mrazovićeve „Norme“. Škola je u ovoj prizemnoj zgradi boravila skoro pola veka, a uslovi za njen rad polovinom 19. veka bili su već toliko loši da je „Srbski dnevnik“ 1861. g. pisao: Zdanje je njeno koleba, stra’ te pogledati iznutra, mračne, odrte sobice sa mokrim duvarima, otrulim smrdljivim patosima bez jednog valjanog prozora, vrata, peći: sve olupano, najčemernije; skamije izljuljane, otrcane, pod rukama survavajući se.
Kada je 1862. g. za upravnika somborske Preparandije imenovan mlad i preduzimljiv somborski prota Đorđe Branković, odmah se počelo razmišljati o podizanju nove školske zgrade, koja je trebalo da bude do 19 hvati u dužinu (36 metara), 4 hvata u širinu (7,6 metara) i blizu 3 hvata u visinu (5,7 metara), pa je, početkom leta 1863. godine, stara školska zgrada srušena, a 4. jula iste godine svečano su osvećeni temelji novog školskog zdanja. Izgradnjom nove zgrade rukovodio je Karl Gfeler, iz poznate somborske graditeljske porodice, koji je radove poverio svom nastojniku Đorđu Prokopu. Novo školsko zdanje bilo je brzo podignuto i već 6. oktobra iste godine osvećeno je i predato na upotrebu nastavnicima i učenicima ove škole. Mada prizemna, nova zgrada je, u poređenju sa prethodnom, bila prostrana i imala je veliku i malu učionicu, tri kancelarije, arhiv i biblioteku. Ipak, već 1879. g. nastavnički zbor Srpske učiteljske škole molio je ovdašnju crkvenu opštinu da iznađe sredstva za proširenje školske zgrade, čiji je prostor već tad bio nedovoljan za nesmetano odvijanje nastave.
Svi učenici Srpske učiteljske škole u Somboru pohađali su nastavu u ovom zdanju sve do 1895. godine, kada je nekadašnji upravnik ove škole Đorđe Branković, tadašnji patrijarh Srpske pravoslavne crkve, o svom trošku, na uglu Glavne ulice, podigao novo školsko zdanje namenjeno za nastavu muških odeljenja somborske Preparandije. Zdanje je delimično prepravljeno 1891. godine, a tokom školske 1899/1900. g. prošireno je dogradnjom još jedne učionice, zbornice i zatvaranjem hodnika. Ovde se, sve do Prvog svetskog rata, odvijala nastava ženskih odeljenja Srpske učiteljske škole.
Kada je, posle rata, Ženska učiteljska škola premeštena u zgradu nekadašnje Katoličke devojačke škole i samostana, u starom zdanju Preparandije nalazila se „Vežbaonica“, koja je od 1929. do 1941. g. bila u sastavu somborske Učiteljske škole i kojom je neposredno upravljao direktor ove škole. U Vežbaonici su učiteljski pripravnici imali praktičnu obuku u nastavi i nastavnom gradivu, a nju su, najčešće, pohađala deca iz boljih somborskih kuća i uglednijih porodica.
Posle Drugog svetskog rata somborskoj Srpskoj pravoslavnoj crkvenoj opštini oduzeta je palata „In foro“, pa su njene kancelarije iz ovog velikog zdanja premeštene u manje zdanje nekadašnje Stare Preparandije, gde se nalaze sve do danas.
Prilikom obeležavanja 200-godišnjice od utemeljenja tradicije obrazovanja učitelja u Somboru (1978) na staro zdanje Preparandije postavljena je spomen ploča koja svedoči da se na tom mestu ranije nalazila zgrada Mrazovićeve „Norme“, u kojoj je 1778. g. započelo prvo obrazovanje učitelja na srpskom jeziku. Prvi radovi na obnovi fasade ovog zdanja urađeni su 1988. godine.
Posle višedecenijskog propadanja, nekadašnja Stara Preparandija, a sadašnja Crkvena opština, početkom ovog stoleća je, uz znatnu materijalnu pomoć grada, u potpunosti obnovljena i sređena. Danas se ovde, osim crkvenih kancelarija i sale, nalazi i dragocen arhiv somborske Crkvene opštine, kao i njena biblioteka.
Milan Stepanović
