Prvi pisani trag o počecima pozorišnog života u Somboru potiče iz 1578. godine, kada je među stanovnicima somborske kasabe zabeležen i Ibrahim – hajali (izvođač pozorišta senki, koje je u Turskoj, po liku glavnog junaka, nazivano i „Karađoz“, i koje je predstavljalo nezaobilazan detalj svih važnijih turskih verskih i kućnih praznika, a imalo je i vaspitnu ulogu u obrazovanju dece i mladih). Dva veka kasnije, u februaru 1779. godine, fra Bona Mihaljević je u svojoj hronici zabeležio da je nastavnik somborske Gramatikalne škole, franjevac Gerard Boda, sa svojim učenicima izveo komad o loše vaspitanom mladiću, a posebno je naglasio kako su izvođači od prisutnih gledalaca dobili mnogo aplauza. Dve godine kasnije (1781) zapisno je da je u Somboru priređena i šaljiva predstava Antuna Vukovića i njegovih đaka.
Arhivski zapisi pominju kasnije gostovanja, ali i zabrane izvođenja pojedinih predstava, najčešće nemačkih ili mađarskih putujućih pozorišnih trupa. Osim ostalih, 1813. g. zabranjeno je izvođenje pozorišnog komada Ištvana Baloga „Crni Đorđe“ o Prvom srpskom ustanku, a gradske vlasti su 1815. g. izvestile ugarsko Namesničko veće da ova predstava u Somboru nije održana.
Mađarske i nemačke putujuće pozorišne trupe u Sombor učestalije svraćaju od 1825. g. i ovde su, ponekad, boravile i po više meseci sa repertoarima u kojima su bile zastupljene drame, komedije ili operete. Predstave su održavane u većim gostionicama (kasnije, najčešće, u velikoj sali hotela „Lovački rog“) ili u sali Gradske kuće. U somborskoj Srpskoj učiteljskoj školi (Preparandiji) radilo je u prvoj polovini 19. veka srpsko diletantsko pozorište, sastavljeno od učenika preparandista i somborskih gospođica iz građanskih porodica. Oni su 22. marta 1840. g. izveli Sterijinu dramu u pet činova „Svetislav i Mileva“, izazvavši, kako piše ondašnja štampa, opštu pohvalu i neopisivo ushićenje somborskih Srba, a predstava je bila tako posećena da se nije gde stati imalo. Pozorište somborskih preparandista nastavilo je sa predstavama, pa su, do početka avgusta iste godine, izvedeni i Sterijeni pozorišni komadi „Miloš Obilić ili padnuće Serbskoga carstva“ i „Tvrdica“, a priređene su i predstave sa recitovanjem rodoljubivih stihova.
Od oktobra 1847. g. do aprila 1848. g. u Somboru je predstave davalo putujuće diletantsko srpsko pozorište, zvanično nazvano „Srpsko pozorišno društvo“, koje su osnovali Aleksandar Popović, rodom iz Novog Bečeja i Kosta Živanović iz Velikog Bečkereka. Za pola godine, koliko je boravila u Somboru, ova pozorišna družina izvela je 36 pozorišnih komada na srpskom jeziku. Kasnije proslavljena srpska glumica Milka Grgurova, rođena Somborka, napisala je u svojoj biografiji kako je gostovanje ovog pozorišta na nju, tada još devojčicu, presudno uticalo pri opredeljenju za buduću pozorišnu karijeru. Navodno je u novembru 1848 (pre će biti 1849), u Crkvenoj kući (palati “In foro”), jedno diletantsko Društvo priređivalo je predstave u korist ovdašnje pravoslavne crkve i Srpske čitaonice.
Poreklom, školovanjem i mladalaštvom Somborac, Atanasije Nikolić osnivač je prvog profesionalnog srpskog pozorišta 1841. g. u Beogradu (tzv. „Teatar na Đumruku“).
U Somboru je mlad književnik i ovdašnji županijski činovnik Jovan Đorđević (ujak i staratelj docnije poznatog srpskog pisca Stevana Sremca), sa pripadnicima somborske srpske omladine, osnovao u martu 1850. g. Društvo srpskog pozorišta, koje će za kratko vreme postojanja izvesti desetak predstava (predstave su održavane u Velikoj Sali Gradske kuće, a prva odigrana predstava bila je istorijska drama „Vladimir i Kosara“ Lazara Lazarevića, izvedena na drugi dan pravoslavnog Uskrsa 1850. godine). U obrazloženju svog predloga za osnivanje Društva srpskog pozorišta u Somboru, Jovan Đorđević je, osim ostalog, napisao: U Somboru, u ovakvom srpskom gradu, na najveću našu bruku i pogrdu i danas još nemačke skitnice [putujuće nemačke pozorišne družine] obstoje i novce naše mame; a kad ko o Srpskom pozorištu spomene, samo se ramenima slegnemo misleći svak u sebi: to biti ne može. Jovan Đorđević je, nakon odlaska iz Sombora, osnovao 1861. g. Srpsko narodno pozorište u Novom Sadu, a 1868. g. i Narodno pozorište u Beogradu, gde je iz Sombora odveo mladu i talentovanu Milku Grgurovu, koja će uskoro postati primadona srpske pozorišne scene („srpska Sara Bernar“, kako su je zvali poštovaoci i ljubitelji pozorišta tokom druge polovine 19. veka). Za kratko vreme svog trajanja ovo diletantsko društvo u Somboru je prikazalo i predstave “Vladimir i Kosara”, “Anđelo”, “Rasejani”, “Hedviga”, “Svetislav i Mileva”, “Pizaro”, “Turci u Bosni”, “Vojački begunac”, “Spletka i ljubav”, “Miloš Obilić” i “Smeša” (scene iz dotle prikazanih komada). Upravnik ovoga srpskog pozorišnog društva bio je somborski advokat Gedeon Leović, sekretar Nikola Vukićević, a članovi uprave Kornelije Radišić, Emil Petrović, Lazar Alargić i Jovan Đorđević.
Od 1860. g. u Somboru je ponovo radilo srpsko Diletantsko pozorišno društvo, koje je, pod imenom Srpska dobrovoljna pozorišna družina, tražilo odobrenje da od oktobra 1876. do januara 1877. g. može da održava predstave. Česta su bila i gostovanja Srpskog narodnog pozorišta iz Novog Sada. Ovo pozorište je 1880. g. odigralo 16, a 1881. g. 26 dobro posećenih predstava (osim ostalih, i predstave „Marija Stjuart“, „Zvonar Bogorodičine crkve“, „Kir Janja“, „Jezuita i njegov pitomac“, „Žene u ustavnom životu“ i druge).
Prve rasprave o izgradnji pozorišta u Somboru započele su gradske vlasti 1869. godine. I tri godine kasnije (1872) razgovarano je o izgradnji gradskog pozorišta, te je odlučeno da se pripremi plan izgradnje. Godine 1874. postojao je gradski Odbor za pozorišni život i izgradnju pozorišta. Društvo za izgradnju pozorišta u Somboru osnovano je 1877. godine. Na godišnjoj skupštini Mađarske čitaonice, održanoj 6. aprila 1879. godine, podnet je i konkretan predlog za izgradnju Gradskog pozorišta. Zatražena je i dobijena podrška Srpske čitaonice, osnovan je odbor u kome su ravnopravno bili zastupljeni predstavnici obe čitaonice, pa je, jedan vek nakon prve beleške o savremenoj pozorišnoj predstavi održanoj u Somboru, 4. maja 1879. g. osnovano Akcionarsko društvo za izgradnju pozorišta, koje je već iste godine imalo 255 članova, sa osnovnim kapitalom od 40.000 forinti. Na njegovom čelu nalazio se somborski veleposednik Julije Đula Semze, dotadašnji predsednik Odbora za izgradnju. Grad je, sa iznosom od 2.000 forinti, postao jedan od akcionara budućeg pozorišta, a najveća gradska banka – Somborska štedionica, kupila je deset akcija u vrednosti od 5.000 forinti (ukupno je bilo izdato 598 akcija različitih vrednosti).
Krajem juna 1879. g. raspisan je i natečaj za izradu nacrta zgrade, na koji je prispelo deset radova. Odabran je nacrt Adolfa Vajta iz Pape kod Požuna, koji je, kao najbolji, nagrađen sa 300 forinti. Za 11.000 forinti od porodice Fernbah kupljeno je zemljište na kome će pozorište biti izgrađeno, u Zmijskoj ulici, na mestu gde se, prema predanju, jedan vek ranije nalazio pčelinjak nekadašnjeg somborskog gradonačelnika Vasilija Damjanovića. Koliko je namera Somboraca da sagrade pozorište bila dugotrajna govore arhitektonski nacrti za zgradu pozorišta sačuvani u somborskom Istorijskom arhivu, koji potiču iz 1826, 1845. i 1869. godine (prema jednom planu trga ispred hotela „Lovački rog“ pozorište je, prvobitno, trebalo da bude sagrađeno na sredini trga, između hotela i Fernbahove kuće, a postojale su još četiri moguće lokacije za njegovu izgradnju).
Posle otkupa zemljišta, Akcionarsko društvo je 1. decembra 1881. g. donelo odluku da započne izgradnja zgrade pozorišta, prema planu Adolfa Vajta. Zdanje klasicističkog stila, sa obeležjima eklekticizma, podignuto je za svega osam meseci, od marta do novembra 1882. godine, a zidanje zgrade koštalo je 49.497 forinti. Velika svečanost povodom završetka izgradnje pozorišne zgrade priređena je 25. novembra iste godine, kada je u njoj održana i prva predstava (odigrana je predstava „Rang és mód“ mađarskog pisca Jožefa Sigetija., a ulaznice su se kretale od 20 krajcara za stojanje na galeriji, do četiri i po forinte za proscenijum i tri i po forinte za ostale lože). U svečanoj reči književnika Pala Demetera rečeno je da će se muza u ovom Talijinom hramu na dva jezika slaviti (mađarskom i srpskom).
Prvobitna fasada pozorišta imala je monumentalno pročelje koje se završavalo izraženim trouglastim frontom. Dva pilastra na ovom isturenom delu fasade imala su jonske kapitele, na spratu su bila tri velika prozora, a ispod njih, u prizemlju, troja vrata, od kojih je iznad središnjih vrata bila postavljena stilska nadstrešnica. Desno ili južno krilo zgrade bilo je znatno šire no levo, odnosno severno, i na njemu su, sem jednih vrata koja su postojala i na desnom krilu, bila i tri izloga-prozora. Na spratu iznad prozora u prizemlju desnog krila zgrade nalazila su se tri lučno zasvođena udubljenja za prozore (kojih nije bilo), dok je iznad vrata sa obe strane pročelja bilo po jedno udubljenje za prozor u obliku pravougaonika. Prizemlje fasade bilo je rustično obrađeno, a potkrovni venac imao je niz arkada.
Unutrašnji izgled pozorišta bio je donekle drugačiji od onog koji su Somborci kasnijih generacija poznavali i pamtili. Dužina sale bila je 14, širina 15,60 metara. Pozornice je bila duboka osam metara. U gledalištu je bilo 20 loža, na parteru i galeriji, a pozornica je bila spojiva sa gledalištem kako bi mogli da se održavaju balovi.
Nakon svega tri godine kako je somborsko pozorište bilo svečano otvoreno, Društvo za njegovu izgradnju ponudilo je gradskoj upravi da pozorišnu zgradu prenese u vlasništvo grada, sa celokupnom garderobom, ali i sa pozamašnim dugovima. Godinu dana nakon te ponude grad je, suprotno mišljenju tadašnjeg ugarskog Ministarstva prosvete, primio 27. februara 1887. g. zgradu, kao i sve obaveze koje su proisticale iz njenog preuzimanja (dug od 30.890 forinti i 15.000 forinti plaćenih za preostalih 600 akcija). Akcionarsko društvo za izgradnju pozorišta time je prestalo da postoji.
Kako nije imao svoje profesionalno pozorište, grad je pozorišno zdanje ustupao gostujućim srpskim i mađarskim pozorišnim trupama koje su neizmenično, zbog savremenog i lepog pozorišta, rado i često gostovale u Somboru. Tokom prvih deset godina rada somborskog pozorišta (1882-1892), gostovalo je ovde 25 mađarskih pozorišnih družina, od kojih su neke bile visoko profesionalne, sa preko 120 pozorišnih komada na svom repertoaru, a njihovi ansambli brojali su i preko 70 glumaca, sa pratećim osobljem (do 1918. g. gostovalo je u somborskom pozorištu 39 mađarskih pozorišnih družina). Predstave na srpskom izvodilo je, skoro isključivo, novosadsko Srpsko narodno pozorište (od 1863. do 1914. g. ansambl ovog pozorišta odigrao je u Somboru 864 predstave – najviše nakon Novog Sada). Godine1906. Srpsko narodno pozorište je u Somboru gostovalo 50 dana i izvelo je 30 predstava za građane i 16 za učenike, a imalo je 13.213 kruna prihoda od prodatih ulaznica. I 1910. g. Srpsko narodno pozorište gostovalo je 30 dana u Somboru, a u prvoj polovini 1914. g. Novosađani su u somborskom pozorištu, za dva meseca gostovanja, odigrali 54 predstave.
Status plaćenog gradskog službenika u to vreme imao je „bina-majstor“, zadužen za brigu o pozorišnoj zgradi, inventaru i garderobi. Od 1893. g. somborske gradske vlasti donele su i zaseban Pravilnik o Gradskom pozorištu (prema pravilniku, pozorišna sezona je počinjala 3. novembra). Početkom 20. veka u Somboru su radile i dve amaterske pozorišne družine (1904. g. zabeležena je Somborska pozorišna družina Karolja Polgara, a 1906. g. i Omladinsko srpsko narodno pozorište).
Prva preuređenja unutrašnjosti pozorišne zgrade i sale koja je imala sedišta i lože u parteru i na balkonu urađena su već tokom prve decenije 20. veka. Istovremeno je somborski slikar Lajoš Štajner uradio i nacrt unutrašnjeg ukrašavanja pozorišta, a i danas prepoznatljivu dekoraciju sa muzama, na tavanici iznad gledališta izradio je somborski moler Đorđe Đura Slavković. Tokom 1907. g. u pozorištu je Somborac Ernest Bošnjak, pionir južnoslovenske kinematografije, počeo da prikazuje prve filmove.
Ubrzo po završetku Prvog svetskog rata, 1920. godine, gradske vlasti su uputile 10.000 kruna (2.500 dinara) pomoći Srpskom narodnom pozorištu u Novom Sadu, uz obavezu da glumački ansambl novosadskog pozorišta više dana gostuje u somborskom pozorištu. Ta saradnja sa novosadskim Srpskim narodnim pozorištem nastavljena je i tokom narednih godina, a krajem februara 1924. g. u somborskom Gradskom pozorištu gostovalo je (sa tri predstave) i Narodno pozoršte iz Beograda.
Polovinom dvadesetih godina 20. veka, u nedostatku profesionalnog gradskog pozorišnog ansambla, osnovano je, na zahtev građana u kulturnih ustanova u Somboru, srpsko diletantsko pozorište, koje je Bačka županija pomogla sa 100.000 dinara. Ubrzo su u Somboru usledila i osnivanja mađarskih i nemačkih diletantskih pozorišnih društava.
Godine 1928. g. popravljen je krov pozorišne zgrade, a tokom 1936/37. g. obnovljene su zgrada i scena, prema planovima inž. Svetozara Krotina. Uređeni su foaje i centralno grejanje, a umesto središnjeg dela gornjih loža načinjeno je gledalište na balkonu. Svečano otvaranje temeljno obnovljene pozorišne zgrade usledilo je nizom pozorišnih programa, održanim od 10. do 14. juna 1937. godine.
Prvi profesionalni gradski pozorišni ansambl nastao je iz Diletantskog pozorišta koje je posle Drugog svetskog rata osnovao Gradski kulturno-prosvetni savet, a prva predstava „Palton Krečet“, ruskog pisca Aleksandra Kornječuka, izvedena je 7. septembra 1946. godine. Ustanova je menjala imena (Okružno amatersko pozorište, Okružno narodno pozorište, Gradsko narodno pozorište, a od 1952. g. Narodno pozorište), ali pozorišni život od njenog osnivanja više nije prekidan, a vremenom je, zahvaljujući vrsnim upravnicima ove kuće Josipu Žigi Jasenoviću i Nikoli Peci Petroviću, ali i njihovim naslednicima, postalo jedno od najuglednijih profesionalnih pozorišta u zemlji.
Do sada je somborsko Narodno pozorište izvelo preko 520 premijera, a znatan broj predstava režirali su najpoznatiji srpski reditelji (Jovan Putnik, Ljubomir Draškić, Dejan Mijač, Paolo Mađeli, Vida Ognjenović, Dimitrije Jovanović, Stevo Žigon, Ljubiša Ristić, Ljuboslav Majera, Egon Savin, Jagoš Marković, Dušan Petrović, Kokan Mladenović, Gorčin Stojanović itd.), od kojih su neki ovde načinili i prve pozorišne korake. Tokom više od sedam decenija postojanja profesionalnog asambla somborsko Narodno pozorište izvelo je znatan broj predstava na gostovanjima kako po drugim gradskim pozorištima u zemlji, tako i prilikom brojnih gostovanja van zemlje. Osvojen je i značajan broj najviših pozorišnih nagrada, a pojedine somborske predstave imale su kultni karakter među pozorišnom publikom širom zemlje. Od 1993. g. u somborskom Narodnom pozorištu tradicionalno se održava, na završetku sezone (u junu), trodnevni festival „Pozorišni maraton“.
Proširenje i renoviranje zgrade somborskog pozorišta započeto je krajem sedamdesetih godina 20. veka, a završeno na stogodišnjicu njenog postojanja 1982. godine. Promišljenim arhitektonskim rešenjima zgrada pozorišta uspešno je proširena (za 4.476 kv. metara), a dograđen je i njen stražnji deo u kome se nalazi znatno proširena savremena pozorišna bina, sa pratećim radnim i skladišnim prostorom. Posle rekonstrukcije pozorišne sale u gledalištu je ukupno bilo 330 mesta. Obnovljen je i ulazni hol, a dograđeni su radni i pomoćni prostori za glumce i gostujuće ansamble, kao i mala scena (Studio 99) na spratu pozorišnog zdanja. Zgradi je dozidano i drugo krilo, čime je ona dobila simetričan izgled, a u izgradnji ovog krila potpuno je ispoštovan klasicistički stil prvobitnog zdanja. Pročelju zgrade dodat je balkon sa ogradom ukrašenom gvozdenom ornamentikom, koji je postavljen na osam dorskih stubova. Na mestima nekadašnjih prozorskih udubljena na spratu probijeni su prozori, a dvoja vrata na krilima zgrade pretvorena su u izloge (na spratu oba krila sada ima po pet prozora). Nekadašnji prozori u prizemlju prošireni su u izloge, između kojih je prostor ukrašen dekorativnom rustikom. Obnova zgrade Narodnog pozorišta u Somboru potpuno je ispoštovala duh vremena u kome je ovo zdanje nastalo i, na neki način, predstavljala je, nakon skoro četiri decenije, preokret u prilazu očuvanja arhitektonske baštine grada. Obnova i dogradnja pozorišne zgrade povereni su arhitektici Santi Krdžić-Crkvenjakov.
Od 1991. g. pozorišno zdanje ima status kulturnog dobra od velikog značaja. Tokom 2015/16. g. grad je temeljno obnovio i uredio trg ispred Narodnog pozorišta.
Za sve vreme svog postojanja somborsko pozorište bilo je jedan od najizrazitijih nosilaca duha opšte kulture u gradu i kao takvo pokazalo se izrazito mudrom i dalekovidom investicijom njegovih pokretača, kao i gradskih vlasti koje su ga preuzele svega par godina po izgradnji.
Milan Stepanović
