ŠTAMPA U SOMBORU

Štampa je od druge polovine 19. veka imala važnu ulogu u informisanju i prosvećivanju Somboraca. Daleki nagoveštaj buduće somborske štampe pojavio se još 1787. godine, kada je ovdašnji srpski prosvetitelj, književnik i prevodilac Avram Mrazović objavio prvu svesku “Poučitelnog časopisa za decu”, na osnovu prevoda tekstova znamenite francuske prosvetiteljske spisateljice Žan Mari Leprens de Bomon. Druga sveska ovog časopisa pojavila se 1793. godine, a treća i četvrta 1800. godine. Časopis je prvenstveno bio namenjen “pravilnom obrazovanju uma i srca” ženske dece.

Tradiciju somborske štampe utemeljio je nedeljni privredni list “Ipar” (“Privreda”), koji je 1865. g. kratko izlazio na mađarskom jeziku, a uređivao ga je profesor somborske Niže realne škole Jožef Zah.

Od 1866. g. u Somboru je štampan i objavljivan prvi srpski pedagoški časopis “Školski list”, koji je ranije (od 1858) izlazio u Novom Sadu i Budimu. Somborski “Školski list” je, kao dvonedeljnik, a kasnije kao mesečnik, pod uredništvom i u izdanju Nikole Vukićevića, dugogodišnjeg direktora somborske Srpske preparandije, izlazio od 1866. do 1870. g. i od 1879. do 1903. godine. Tokom 1866/67. g. izlazio je i dečji dodatak “Školskog lista”, sa nazivom “Prijatelj srbske mladeži”.

Godine 1878. u Somboru je pokrenut ovdašnji županijski nedeljnik “Bácska” (“Bačka”), koji je, na mađarskom jeziku, izlazio do 1914. godine, a čiji je prvi urednik bio direktor somborske Državne gimnazije Đerđ Radič.

Jedan od najdugovečnijih srpskih omladinskih listova “Golub” počeo je da izlazi u Somboru početkom 1879. godine. Pokrenuli su ga nastavnici somborske Srpske devojačke škole Petar Despotović i Jovan Blagojević, koji je narednih 27 godina bio i urednik časopisa. Uz zmajev “Neven”, somborski “Golub” bio je najznačajniji omladinski list na srpskom jeziku s kraja 19. i s početka 20. stoleća. Izdavač lista bio je ovdašnji knjižar Milivoj Karakašević. U “Golubu” su svoje prve ili rane radove objavili mnogi kasnije znameniti srpski pisci, ali i neki već afirmisani – Mita Popović, Vojislav Ilić, Milan Jovanović Batut, Nikola Kašiković, Branislav Nušić, Aleksa Šantić, Jovan Dučić, Borisav Stanković, Svetozar Ćorović, Miloš Crnjanski i mnogi drugi (prva pesma Miloša Crnjanskog, sa naslovom “Sudba”, objavljena je u “Golubu” 1908. godine).

Skoro četiri decenije, na mađarskom je, između 1881. i 1918. godine, u Somboru izlazio i nedeljnik “Zombor és vidéke” (“Sombor i okolina”), koji je prvo uređivao dr Đula Molnar.

Među brojnim somborskim nedeljnicima s kraja 19. i početka 20. veka, nalazio se i list za narodnu prosvetu, privredu i zabavu „Rodoljub“, koji je, na srpskom jeziku, u izdanju knjižare Milivoja Karakaševića, pod uredništvom Petra Despotovića, a kasnije Jovana Blagojevića, izlazio između 1880. i 1882. godine. U Somboru je dr Milan Jovanović Batut 1880. g. pokrenuo prvi srpski zdravstveno-prosvetiteljski časopis “Zdravlje” (ovde je objavljeno prvih 13 brojeva ovog časopisa, koji je kasnije preseljen na Cetinje, pa u Beograd).

Godine 1882. javlja se na kratko i nedeljnik “Bunjevac”, koji je je uređivao Ivan Burnać (kasnije poznatiji kao mađarizovan katolički sveštenik Janoš Batori). List “Bačvanin” bio je prvi somborski srpski politički list i izlazio je od 1884. do 1893. godine, a uređivao ga je Nika Grujić Ognjan. Od 1885. g. počeo je kvartalno da izlazi “A Bács–Bodrog vármegyei történelmi társulat évkönyveinek” (“Godišnjak Istorijskog društva Bačko-bodroške županije”), koji je, na početku izlaženja, uređivao somborski gimnazijski profesor i direktor, znameniti pisac tog vremena dr Ede Margalić. Ovaj Godišnjak bio je, bez sumnje, jedan od najboljih stručnih istorijskih časopisa u tadašnjoj Kraljevini Ugarskoj. Bačko poljoprivredno udruženje sa sedištem u Somboru pokrenulo je 1887. g. list “Egyesületi közlöny”(“Glasnik udruženja”).

Godišnjak Istorijskog društva Bačko-bodroške županijeSomborski Nemci su 1889. g. pokrenuli svoj nedeljnik “Bacskaer Voslkblatt”(“Bački narodni list”), a kratkotrajno je iste godine, u izdanju knjižara Milivoja Karakaševića, izlazio i srpski dečji list “Spomenak”. Između 1890. i 1893. g. na srpskom jeziku izlazi u Somboru i dvonedeljnik “Domaći list”, pod uredništvom ovdašnjeg učitelja Stevana Konjovića. Između 1892. i 1896. g. štampan je politički list somborskih notabiliteta “Srpski glasnik”, koji je uređivao i izdavao Đura Maširević,  a od   1893. do 1897. g. dva puta nedeljno izlazio je i list na mađarskom jeziku “Zombori hirlap” (“Somborske novine”), u vlasnitšvu Karla Oblata, pod uredništvom dr Šandora Patajia. Mađarski somborski list “Bacskai friss újság” izlazio je tokom 1901. g. po uredništvom i u izdanju Viktora Sekelja.  Ovdašnji društveni list “Bacsmegye” (“Bačka županija”) štampan je dva puta nedeljno tokom 1902. godine (ranije je izlazio u Budimpešti), a vlasnik i urednik lista bio je Lajoš Pete. U 1902/03. g. objavljivan je somborski list “Srpska smotra”, koji je ugašen posle 25 objavljenih brojeva, a uređivao ga je profesor Srpske preparandije Jovan Popović, koji je 1903. g. u Somboru objavljivao i ilustrovani srpski list “Zlatna knjiga”, namenjen omladini. Mađarski mesečnik “Igaszág” (“Pravda”) izlazio je u vlasništvu i pod uredništvom dr Šandora Patajia, od 1903. do 1915. godine. Prvi dnevni list u Somboru bio je mađarski “Bácsmegyei független hirlap” (“Nezavisne novine Bačke županije”), u vlasništvu Viktora Sekelja, koje je uređivao Lajoš Silađi, a koji je izlazio od 1903. do 1905. godine. Između 1905. i 1916. g. ovaj list je izlazio pod nazivom “Bácsmegyei függetlenseg”. Srpski list “Sve za rod” izlazio je u Somboru 1904. godine, ali je posle 14. broja bio ugašen. Tokom 1904/05. g. u Somboru je štampan mađarski politički list “Új Bácska” (“Nova Bačka”), koji je ponovo pokrenut 1910. godine.

Između 1905. do 1914. g.  ugledni  somborski srpski nedeljnik “Sloga”, čiji je glavni urednik bio dr Kosta Bugarski, po svojim karakteristikama svakako uzoran list. Glasilo vojvođanske Srpske narodne radikalne stranke “Naše kolo” izlazio je u Somboru od 1907. do 1911. godine, a njegovi urednici bili su advokat dr Branko Vujić i lekar dr Vilmoš Donoslović. U izdanju somborskog Poljoprivrednog udruženja objavljivan je između 1906. i 1914. g. časopis na mađarskom “Bácskai gazda”, a uređivao ga je Šandor Galamboš. Somborski srpski gimnazijalci objavljivali su od 1907. do 1909. g. svoj časopis “Lasta”. Mađarski nedeljni “Törekvés” (“Težnja”), pod uredništvom Milivoja Županskog, štampan je u Somboru tokom 1907. godine.  Pionir naše kinematografije, Somborac Ernest Bošnjak, u svojoj štampariji štampao je i izdavao 1907. g. list  “Bácskai mozi” (“Bački bioskop”), čiji je urednik bio Karolj Sabo Lovaši. Somborski štampar Vladimir Bajić objavljivao je tokom 1909. g. kratkoveki srpski list za lepu književnost i privredna pitanja “Novine”, a potom su pod istiom vlasnikom, takođe bez uspeha, izlazile novine sličnog profila “Budućnost” (1911) i “Srpske ilustrovane novine” (1912). Između 1911. i 1914. g. u Somboru su izlazile i “Gusle”, zvanično glasilo Saveza srpskih pevačkih društava u Habzburškoj monarhiji (sedište ovog Saveza bilo je u Somboru). Mađarski nedeljnik “Zombori hétfői ujság” (“Somborski list ponedeljkom”) izlazio je tokom 1911/12. godine, pod uredništvom Androa Bridmana. Istovremeno, Srpski srednjoškolski list ozbiljne koncepcije “Novi Srbin”, koji je uređivao Vasa Stajić, tadašnji profesor somborske Srpske preparandije, objavljivan je u Somboru tokom 1912/13. godine.

U međuratnom periodu brojni su u Somboru, uglavnom kratkotrajni, partijski (povremeno više agitacioni) listovi, na srpskom jeziku. “Narodni glasnik” izlazio je kao organ Demokratske stranke 1919/20. godine. Nedeljno glasilo Srpske stranke “Somborski savremenik” štampan je tokom 1922. godine. Glasnici radikalne stranke “Novi list” i “Narodni glas” izlazili su u Somboru 1920/21, odnosno 1924. godine. Kada se ta stranka u Somboru podelila, svako krilo izdavalo je 1925. g. svoj list, sa nazivima “Somborski glasnik” i “Somborska reč”. Godine 1927. pokrenut je i “Vojvođanski glasnik”, blizak idejama Svetozara Pribićevića, a iste godine ovdašnji radikali izavali su i list “Bačvanin”. Somborski kinematograf i štampar objavljivao je 1927. g. list “Vojvodina”, kao glasilo Bunjevačko-šokačke stranke. Najdugovečniji i najozbiljniji među somborskim srpskim međuratnim listovima bio je vanpartijski nedeljnik „Glas naroda“, pokrenut 1928. godine, čiji je prvi vlasnik i odgovorni urednik bio Uroš Jovanović, da bi kasnije, godinama, list pripadao ovdašnjem štamparu Stevanu Stojačiću, a izlazio je redovno do 1941. godine. Godine 1931. pokrenut je i prvi somborski srpski dnevni list “Jedinstvo”, ali već u leto iste godine ovaj list postao je nedeljnik, sa nazivom “Jugoslovensko jedinstvo”.

Posle prvog svetskog rata pojavio se u Somboru 1921. g. i list “Lovački glasnik”. Tokom druge polovine dvadesetih godina 20. veka (1927/28) u Somboru je izlazio i časopis ovdašnjeg sokolskog društva „Sokolska misao“. Od 1932. do 1940. g. u Somboru je izlazio časopis “Duhovna straža” (za duhovnu prosvetu, monaški i ckrveni život), koji je izdavao i objavljivao arhimandrit i ovdašnji direktor Gradske biblioteke Stefan Ilkić. Somborsko pravničko i advokatsko društvo izdavalo je od 1934. do 1940. g. časopis “Pravni pregled”.  Godine 1936/37. pokušana je obnova nekadašnjeg Glasnika Istorijskog društva, koji je do 1918. g. izlazio na mađarskom, samo ovaj put na srpskom jeziku, koja nije dospela dalje od objavljivanja prvog broja, sa nazivom “Godišnjak Istorijskog društva u Somboru”. Samo tokom 1938. g. izlazio je u Somboru i omladinski “Skautski glasnik”.

U međuratnom periodu znatan je bio broj mađarskih listova u Somboru. Tokom 1926. g. izlazio je “Radio újság” (“Radio novine”), a potom 1929. g. časopisi “Sport és mozi” (“Sport i bioskop”) Ernesta Bošnjaka i “IKSZ – Irodalom, kultura, szemle” (“Književnost, kultura, pregled”). Od 1929. do 1931. g. izlazio je u Somboru list “Bácskai ujság” (“Bačke novine”), a 1929/30. g. na mađarskom jeziku izlazi i prvi somborski dnevni list “Friss újság” (“Jutarnje novine”). Dnevni list “Új hirek” (“Nove novine”), sa kojim je, kako naglašava Radivoj Stokanov, počela istorija profesionalnog novinarstva u Somboru, izlazio je od 1930. do 1941. godine, i to je do danas jedini dnevni list koji je u Somboru izlazio duže vreme. Na mađarskom jeziku štampan je ovde 1930/31. g. i “Baromfi újság” (“Živinarski glasnik”), kao i list “Sport” 1935. godine. Na nemačkom jeziku, između dva svetska rata, u Somboru su od 1931. g. izlazili listovi “Handles und Gewerbe Zeitung” (“Trgovačke i zanatske novine”) i “Deutsche Zeitung” (“Nemačke novine”), koji je bio dnevni list.

Tokom Drugog svetskog rata i okupacije u Somboru izlazi dnevni list na mađarskom “Délvidék” (“Južni kraj”), a 1943/44. g. i bunjevačko-šokački nedeljnik „Naše novine“, pod uredništvom dr Grge Vukovića.

Skoro deceniju posle oslobođenja i završetka Drugog svetskog rata, u maju 1954. godine, počeo je redovno da izlazi nedeljnik “Somborske novine”, kao najdugovečniji i najtiražniji list u istoriji somborske štampe, koji izlazi i danas. Od 1955. do 1990. g. objavljivan je i somborski omladinski list “Pokret”. Između 1970. i 1993. g. u Somboru je izlazio i regionalni nedeljnik na mađarskom jeziku “Dunatáj” (“Podunavlje”), koji je između 1999. i 2015. g. imao status opštinskog lista. Godine 1974. somborska Gradska biblioteka redovno je poečla izdaje časopis za kulturu „Dometi“, koji se štampa i danas, posle skoro pola veka od izlaska prvog broja. Moćni somborska provredna organizacija PK “Sombor” (sa oko 8.000 zapsolenih), objavljivala je od 1975. do 1990. g. svoj list “Brazde”. Tokom jeseni 1990. godine, u vreme uvođenja višestranačkog života u Srbiji, izašla su i četiri broja lista “Ravangrad”, koji je bio glasnik Opštinskog odbora Demokratske stranke u Somboru.

M. S.

Prilog je sastavljen na osnovu podataka iz knjižice “100 godina somborske štampe” (1964) i kataloga izložbe “Ka veku i po somborske štampe” koji je priredio Radivoj Stokanov (2007).