SPOMENIK KRALJU ALEKSANDRU U SOMBORU

Nije Sombor kroz istoriju imao sreće sa svojim spomenicima, posebno ne sa onima koji su se odnosili na istorijske ličnosti. Uklonjeni su, posle Prvog svetskog rata, spomenici Francu I, austrijskom caru (piramidalni obelisk podignut 1820. g. na početku pijace „u lancima“), Jožefu Švajdlu, mađarskom generalu iz vremena Revolucije 1848/49. godine, inače rođenom Somborcu nemačkog porekla (podignut 1905. g. na ulazu u Županijski park) i Ferencu Rakociju, predvodniku mađarskog ustanka protiv Habzburške vlasti s početka 18. veka (podignut 1912. g. na današnjem Trgu Republike, ispred Gradskog muzeja). Uklonjen je, posle Drugog svetskog rata (1947), i barokni spomenik Svetom Trojstvu, podignut još 1774. g. na istoimenom trgu ispred Gradske kuće, a na sličan način su tih godina sa somborskih trgova i ulica nestali i brojni mermerni ili kameni krstovi, postavlјeni krajem 18. i tokom 19. veka. Ni impozantan spomenik ubijenom jugoslovenskom kralјu Aleksandru I Karađorđeviću (1888-1934), podignut u sam suton Kralјevine Jugoslavije, u leto 1940. g. na somborskom Trgu Sv. Đorđa, nije bio srećnije sudbine.

U Somboru je, još na komemoraciji povodom smrti kralja Petra I Karađorđevića 1921. godine, usvojen predlog da mu se, u znak zahvalnosti, u Somboru podigne spomenik, te je grad izdvojio za tu namenu 100.000 kruna (25.000 dinara). Skoro pet godina se po ovom pitanju ništa nije dogodilo, pa je ponovo, 6. februara 1926. godine, na sednici somborske Gradske opštine, usvojen predlog za podizanje spomenika kralju Petru I Karađorđeviću, a gradski većnici imenovali su i Odbor za podizanje spomenika, u kom su se nalazili gradonačelnik dr Đorđe Tomić i gradski beležnik dr Nenad Bugarski, sa još nekoliko najuglednijih građana. Spomenik je trebalo da bude podignut ispred Gradske kuće, na Trgu Sv. Đorđa, a za njegovo podizanje Gradski odbor je odmah izdvojio sumu od 100.000 dinara. Ipak, tokom narednih osam godina, ni ova inicijativa Gradske skupštine nije sprovedena.

Nepune dve sedmice posle ubistva kralja Aleksandra u Marselјu (9. oktobra 1934), Gradsko veće Sombora je, 22. oktobra 1934. godine, donelo odluku da spomenik ubijenom kralјu podignu grad Sombor i opštine sreza somborskog, te je u tu svrhu imenovalo Akcioni odbor, koji je trebalo da Gradskom veću predloži širi Odbor, popunjen viđenim građanima Sombora i opština somborskog sreza. U desetočlani Akcioni odbor imenovani su advokat i narodni poslanik dr Kosta Popović (ujedno i potpredsednik Narodne skupštine Kralјevine Jugoslavije, kasnije i član Senata), javni beležnik dr Nenad Bugarski (imenovan za predsednika Odbora), predsednik gradske opštine Đorđe Cvejanov, ekonom Šima Jozić, trgovac Ivan Kristiforović (imenovan za blagajnika), ekonom Nikola Pelagić Radanov, fabrikant Jakov Refle, Luka Strilić, veleposednik Eugen Vamoši i advokat dr Josif Veselovski. Naknadno su (1939) članovi Odbora postali i akademski slikar Milan Konjović, predsednik gradske opštine Radivoj Stojkov, glavni gradski inženjer Đorđe Ivkov i veliki gradski beleženik Sava Stevanov, a ovo telo je kasnije zvanično nazvano „Odbor za podizanje spomenika blaženopočivšem viteškom kralјu Aleksandru I Ujedinitelјu“.

Kralj Aleksandar je nekoliko puta boravio u Somboru. Kao regent, u okviru posete Vojvodini, posetio je i Sombor 28. jula 1919. godine, u pratnji vojvode Petra Bojovića (koji je 2. januara 1919. godine, na prvoj posleratnoj sednici Gradske opštine, izabran za počasnog građanina Sombora), a grad mu je tom prilikom priredio izuzetno svečan doček. Domaćini su bili dr Kosta Bugarski, veliki župan Bačko-bodroške županije, i dr Lazar Radišić, v. d. gradonačelnika Sombora, a pozdravno slovo održao je Somborac dr Joca Lalošević, prvi predsednik Narodne uprave, odnosno vlade Vojvodine, izabrane 25. novembra 1918. godine. U Somboru je, već kao kralj, Aleksandar I boravio 14. decembra 1921. godine, kada je priredio lov u šumi Kozara, između Sombora i Bezdana, posle čega je, u 13 časova, organizovan kraljevski doručak, na koji su bili pozvani i naugledniji somborski politički prvaci (boravio je ovde sa knezom Pavlom, a iz Sombora se dvorskim vozom vratio u Beograd isto veče). Sa suprugom kraljicom Marijom, kralj Aleksandar je boravio u Somboru 14. marta 1925. godine, kada je, na somborskoj železničkoj stanici, kraljevski par ispratio voz sa rumunskom kraljicom, koja je prethodno bila u poseti kralju i kraljici, na njihovom imanju u Belju. U pratnji princa Pavla i nekolicine generala, kralj Aleksandar je u Somboru bio i 30. januara 1926. godine, došavši u lov u šumi Kozara, između Sombora i Bezdana (građani i đaci kralja su pozdravili u špalirima po gradskim ulicama, pri odlasku i povratku iz lova). Obilazeći poplavljene krajeve Vojvodine kralj Aleksandar je, sa kraljicom Marijom, boravio u Somboru 3. jula 1926. godine. Naredne godine, 28. jula 1927, kralj se, na povratku iz Rumunije, putujući za Bled, zadržao  na somborskoj železničkoj stanici, a u kraljevskom vagonu primio je velikog župana Bačko-bodroške županije Predraga Lukića, v.d. gradonačelnika Sombora Đorđa Cvejanova i šefa somborske policije Đorđa Eremina. Sa kraljicom i sinovima, prinčevima Petrom i Tomislavom, prošao je kroz Sombor i 1. maja 1929. godine, putujući za Belje, uz klicanje zatečenih Somboraca na glavnoj ulici.

Podizanje spomenika kralju Aleksandru nije išlo bez zapleta i poteškoća, o čemu narodni poslanik dr Kosta Popović, u dva navrata, krajem oktobra i početkom novembra 1936. godine, izveštava predsednika jugoslovenske vlade dr Milana Stojadinovića, žaleći se na Svetislava Rajića, tadašnjeg vršioca dužnosti bana Dunavske banovine, kao i novog somborskog gradonačelnika dr Simu Tapavicu, koji su Odboru pravili znatne smetnje u radu. Kroz rad Odbora prelamale su se tadašnje političke prilike, pa su njegovi najistaknutiji članovi, koji su, mahom, pripadali struji dotadašnjeg predsednika vlade Bogolјuba Jevtića, posle majskih izbora 1935. g. i dolaska na čelo jugoslovenske vlade dr Milana Stojadinovića, imali niz nesporazuma sa novom gradskom upravom i vlastima Dunavske banovine, bliskim Milanu Stojadinoviću. Novo somborsko Gradsko veće je na sednici od 8. februara 1936. g. utvrdilo da dotadašnji Akcioni odbor nije izvršio poverenu mu dužnost jer nije podneo Gradskom veću predlog za obrazovanje šireg Odbora, te je donelo rešenje o obrazovanju novog Akcionog odbora, koji ima da odluči da li da se podigne spomenik ili kakva druga institucija u spomen blaženopočivšem kralјu Aleksandru. Ujedno, doneta je i odluka da prethodni Odbor preda gradskoj upravi sve spise o svom dotadašnjem radu i sva sakuplјena sredstva, što su predsednik, blagajnik i članovi Odbora odbili, uputivši žalbu Banskoj upravi u Novom Sadu. Kada je žalba odbačena, član Odbora i narodni poslanik dr Kosta Popović upozorio je predsednika Vlade da ban i gradske vlasti na ovaj način žele da preuzmu sakuplјena novčana sredstva i upotrebe ih protivno želјi prilagača, kao i da je opšta želјa da spomenik podigne narod, a ne vlast. Ipak, vremenom su se strasti umirile, te je Odbor ostao u starom sastavu i nastavio započet posao.

Prvi novčani prilozi za podizanje spomenika počeli su da pristižu odmah nakon osnivanja Odbora, pa je već krajem 1934. g. Polјoprivredna berza za tu namenu uplatila 10.000 dinara. I tokom narednih godina brojni su bili prilozi raznih ustanova i udruženja. Tako je, osim ostalih, i somborska Srpska čitaonica, na predlog svog predsednika dr Milenka Petrovića, uplatila 2.000 dinara, a simboličan deo zarade je za istu namenu skidan sa plata zaposlenih u državnim i gradskim ustanovama. Znatan broj građana Sombora i okoline priložio je pojedinačne iznose, a sakuplјena sredstva Odbor je deponovao u banku. Prema izvešzaju blagajnika Odbora iz novembra 1939. godine, na dve štedne knjižice (u Štedionici Dunavske banovine i u Somborskoj štedionici), sa obračunatom kamatom, Odbor je imao na raspolaganju 531.852,06 dinara. Početkom 1940. g. grad Sombor je, kao predujam za podizanje spomenika, iz gradske kase izdvojio 25.000 dinara.

Mada je, zbog pomenutih političkih nesuglasica i sukoba, inicijativa za podizanje spomenika tekla sporije nego što je planirao, do kraja 1939. g. urađen je projekat spomenika, sa vajarskim rešenjem hrvatskog vajara Antuna Augustinčića (1900-1979), koji je, nekoliko godina ranije (1937), vajao poznati spomenik oslobodiocima Niša, kao i spomenike kralјu Petru I i kralјu Aleksandru ispred mosta na Vardaru, u Skoplјu.

Početkom maja 1940. g. načinjen je predračun radova za izradu armiranog betonskog temelјa za spomenik. Temelј je načinjen od portlandskog cementa, betonjerskog šlјunka i gvožđa. Nabavka materijala koštala je 21.093,86 dinara, a sami radovi (kopanje zemlјe i izrada temelјa) 3.376,85 dinara. Temelј je bio širok 470 cm, dug 660 cm, a dubok 100 cm. Tokom juna 1940. g. podignuto je, na Trgu Sv. Đorđa, ispred istočne strane Gradske kuće, postolјe spomenika ukupne visine 462 cm, načinjeno od crvenog dalmatinskog mermera, na pet nivoa, od kojih je četvrti bio najviši. Sa obe duže strane postamenta vajar Augustinčić je načinio bronzane relјefe. Na relјefu postavlјenom sa severne strane predstavlјena je borba Srba sa Turcima, a na relјefu sa južne strane postamenta nalazila se scena oslobođenja 1918. godine, sa kralјem Petrom I Karađorđevićem, koji jaše na konju ispred svojih ratnika. Na prednjoj strani postolјa zlatnim ćiriličnim slovima bilo je uklesano ime Aleksandar I, a na zadnjoj strani uklesan je natpis Građanstvo grada i sreza somborskog. Augustinčićeva bronzana konjanička statua kralјa Aleksandra, sa visoko podignutim mačem u desnoj ruci, bila je visoka 489 cm, tako da je spomenik, sa postolјem, ukupno bio visok impozantnih devet i po metara.

Novopodignut spomenik kralјu Aleksandru u Somboru imao je, po mišlјenju istoričara umetnosti Pavla Vasića, uobičajana obeležja Augustinčićevog stila, štaviše, jedan prenapregnuti zamah, koji je davao nešto specifično, jednu notu patetike koja nije svojstvena mediteranskom etosu. Urbanističkoj celini Sombora, smatra Pavle Vasić, nedostajao je ovaj karakteristični akcenat trgova – konjanička statua, koja se svojom bezmalo baroknom dramatikom uklopila u istorijski sastav centra, doduše malo stisnuta uskim prostorom trga. Konstantin V. Savatijević, predstavnik Udruženja rezervnih oficira i ratnika i beogradski gradski većnik, u članku za „Beogradske opštinske novine“, navodi da je kralјev lik na statui bio jednostavan, vojnički i bez grčevitosti. Nakon što je statua postavlјena na postament, grad Sombor je mogao da priredi svečano otkrivanje spomenika.

Svečano otkrivanje spomenika, 21. jula 1940. godine

U nedelјu, 21. jula 1940. godine, na Glavnoj ulici i Trgu Sv. Đorđa u Somboru okupilo se preko 20.000 lјudi iz grada i okoline, ali i iz cele Vojvodine, kako bi prisustvovali otkrivanju spomenika kralјu Aleksandru. Narod Sombora i okoline pozvan je putem plakata (proglasa i poziva) da prisustvuje svečanosti. Grad i kuće u njegovom središtu svečano su bili ukrašeni jugoslovenskim državnim, te narodnim srpskim i hrvatskim zastavama, zelenilom, cvećem i ćilimima, a deo građana bio je obučen u srpske, bunjevačke i šokačke narodne nošnje. Somborci, pre svega predstavnici raznih društava i škola, dočekivali su goste koji su došli vozom, na ukrašenoj gradskoj železničkoj stanici (osim ostalih, iz Subotice je doputovala velika delagacija Bunjevaca, a “Bunjevačke novine” pozvale su par dana ranije sve subotičke Bunjevce da u što većem broju prisustvuju svečanosti u Somboru, rečima: Ovo je prvi spomenik koji podižu Vojvođani svom velikom kralju. Potrebno je da na ovoj velikoj svečanosti učestvuju svi rodoljubi bunjevački, da bi, rame uz rame sa ostalkom slovenskom braćom, vidno manifestovali  svoju veliku ljubav i zahvalnost prema svome nikada nezaboravljenom Kralju Ujedinitelju!).

Pozivu da uveličaju svečanost odazvali su se tadašnji predsednik jugoslovenske kralјevske vlade Dragiša Cvetković, ministar pravde dr Lazar Marković i ministar saobraćaja Nikola Bešlić, ban Dunavske banovine dr Branko Kijurina, predsednik Beogradske opštine Jevrem Tomić, sa potpredsednikom Lazarom Kostićem, episkop bački dr Irinej Ćirić, kao i predstavnici brojnih nacionalnih ustanova i udruženja. Mladi kralј Petar II poslao je svog izaslanika, armijskog generala i pomoćnika inspektora vrhovne vojne sile Bogolјuba Ilića, a kralјevsku vojsku predstavlјali su i izaslanik ministra vojske i mornarice divizijski general Milan Plesničar, izaslanik komandanta Prve armijske oblasti brigadni general Todor Milićević i komandant Potiske divizijske oblasti general Čedomir Stanojlović.

Visoke zvanice su u devet časova prisustvovale bogosluženju sa pomenom kralјu Aleksandru, održanom u somborskoj Svetođurđevskoj crkvi, koje je služio episkop bački Irinej sa celokupnim somborskim sveštenstvom. Tačno u deset časova počela je i zvanična svečanost otkrivanja spomenika. Sva somborska pevačka društva zajedno su otpevala državnu himnu, posle čega je o kralјu Aleksandru, ispred spomenika, govorio član Odbora za podizanje spomenika i član Senata, odnosno Gornjeg doma Narodnog predstavništva Kralјevine Jugoslavije, dr Kosta Popović, koji je kralјa nazvao „najslavnijim ratnikom naših slavnih bitaka“, „mudrim i dalekovidnim državnikom“, „talentovanim diplomatom“, ali i „mučenikom“, koji je, kao zalog svom narodu, položio i sopstveni život. Dr Kosta Popović je rekao da su Somborci poželeli da imaju kralјev lik u svojoj sredini, kao duhovni izvor na kome bi se moralnom snagom i rodolјublјem napajale buduće generacije. Posle govora senatora Popovića, okuplјenima se, prigodnim govorom, obratio i predsednik Odbora za podizanje spomenika dr Nenad Bugarski, koji je, zatim, pozvao kralјevog izaslanika da otkrije spomenik.

Dok je armijski general Bogolјub Ilić otkrivao spomenik, pevačka društva su pevala „Amanet kralјa Aleksandra“ Karela Hlatkog, a onda je usledila palјba sa tri puščana plotuna koja je ispalila počasna četa postrojena ispred spomenika, kao i artilјerijska palјba sa 21 plotunom, koji je ispalila topovska baterija smeštena ispred zdanja Županije. Istovremeno je vojna muzika intonirala državnu himnu. Potom je dr Nenad Bugarski zamolio predsednika somborske opštine Radivoja Stojkova da u ime grada primi spomenik na čuvanje. Somborski gradonačelnik se u svom govoru zavetovao da će kralјev spomenik grad Sombor na večita vremena dostojno umeti čuvati i negovati i to sa onom neizmernom lјubavlјu i pijetetom sa kakvom ga je građanstvo grada i sreza somborskog podiglo. Okuplјenim građanima se, u ime kralјevske vlade, govorom obratio i ministar saobraćaja Nikola Bešlić, a zatim je dve stotine somborskih pevača još jednom otpevalo državnu himnu, posle koje je kralјev izaslanik i armijski general Bogolјub Ilić primio polučasovni defile trupa.

Ispred spomenika i tribine prodefilovali su pešadijski puk, protivavionska baterija, konjički eskadron, protivavionski divizion, artilјerijski puk, motorizovana protivavionska baterija i velik broj tenkova, a potom i povorka Sokola (na konjima i peške), delegacije svih četa Vatrogasne zajednice Dunavske banovine, sa muzikom na čelu, pa četnici (komite iz I svetskog rata) i dobrovolјci, skauti i železničari, a na kraju je ceo defile nadletela i jedna eskadrila vojnih aviona.

Po završetku vojnog defilea, pola časa pred podne, preko stotinu delegata i predstavnika različitih ustanova i udruženja položilo je vence na kralјev spomenik. O podizanju spomenika izrađena je i posebna prigodna povelјa.

Nakon svečanosti otkrivanja spomenika kralјu Aleksandru, grad Sombor je u 13 časova priredio u hotelu „Sloboda“ velik banket za preko 500 odabranih zvanica, a u 17 časova, u Velikoj sali Županije, otvorena je izložba somborskog slikara Milana Konjovića, koju je posetio i predsednik kralјevske vlade (Konjović je posle otkrivanja spomenika naslikao istoimenu sliku tog događaja). Time je ovaj svečani dan bio završen. Opširan prikaz svečanosti objavlјen je već sutradan u beogradskim dnevnim listovima „Politika“ i „Vreme“, kao i u novosadskom „Danu“, somborskom “Glasu naroda”, u ilustovanom listu „Panorama“, te u ilustrovanom izdanju „Beogradskih opštinskih novina“.

Kasnija sudbina spomenika

Nepunih devet meseci posle otkrivanja spomenika kralјu Aleksandru u Somboru, fašistička Nemačka je, sa svojim saveznicama, napala Kralјevinu Jugoslaviju, a u Sombor su 12. aprila 1941. g. ušle trupe mađarskih honveda. Spomenik kralju Aleksandru bio je, tokom prvih dana okupacije, prekriven šatorskim krilima. Par sedmica kasnije, u vreme mađarske vojne uprave nad gradom (civilna uprava je uspostavlјena tek polovinom avgusta), uklonjena je bronzana statua kralјa Aleksandra. Još neko vreme na trgu je stojao prazan postament, prekriven mađarskom zastavom, pa je zatim i on razbijen i sklonjen.

Za vreme okupacije bronzana kralјeva statua nalazila se, neko vreme, u ulazu (hodniku) sa istočne strane Gradske kuće, a posle oslobođenja bila je izmeštena na tzv. „slagalište“, odnosno na gradski komunalni depo. Augustinčićeva statua kralјa Aleksandra odneta je kasnije u livnicu u Topoli, gde je pretoplјena, a sredstva dobijena od prodaje spomenika data su, prema svedočenjima, gradskom FK „Radnički“. Time je Sombor zauvek ostao bez svog najimpozantnijeg, ali i najkratkovečnijeg umetničkog spomenika. Na mestu nekadašnjeg spomenika, u vreme rekonstrukcije somborske Glavne ulice početkom 21. veka, postavljena je neestetična, čak i nezgrapna granitna česma (istrgnuta iz šireg projekta autora).

Početkom maja 2018. g. odbornici Skupštine grada Sombora doneli su Odluku o ponovnom podizanju spomenika kralјu Aleksandru I Karađorđeviću, sredstvima koje bi obezbedili viši nivoi vlasti. Ne ulazeći u opravdanost odluke da se ponovo podigne spomenik, koji nije stigao da ukoreni tradiciju svog postojanja u gradu, i koji ni punu godinu nije stojao na Trgu Sv. Đorđa, ostaje da se vidi da li je i u kojoj meri danas moguće načiniti tačnu repliku Augustinčićevog monumentalnog dela u izvornom materijalu (bronza) i sa postoljem identičnim onom na kome je spomenik bio podignut (dalmatinski crveni mermer). U galeriji Antuna Augustinčića u Klanjecu (Hrvatska) sačuvan je gipsani model konja (visine 300 cm) sa somborskog spomenika kralju Aleksandru, koji je do 1999. g. bio izložen u prvoj dvorani galerije, nakon čega je figura konja izlivena u bronzi i postavljena u gradskom parku u Klanjecu, a gipsani model je stavljen u sanduk i uskladišten u depo galerije. Model figure kralja Aleksandra nije sačuvan, kao ni dva reljefa koja su krasila mermerni postament.

U današnjem vremenu izrazito niskih kriterijuma, postoji ozbiljna opasnost da se eventualna replika spomenika pokaže estetski nedostojnom ranijeg impozantnog umetničkog dela i ličnosti koja je njime bila predstavljena, kako po kvalitetu umetničke izrade, tako i upotrebljenog materijala ili po odabiru mesta za spomenik, te da se pretvori u svoju suprotnost, što nikako ne bi smelo da se dozvoli. Nadajmo se da se u gradu Somboru tako nešto, ipak, neće dogoditi, te da će, ukoliko spomenik i bude vraćen, to biti zbilja, prema svim kriterijumima, dostojna zamena Augustinčićevom delu (do danas, više od šest godina nakon donošenja odluke o vraćanju spomenika, to još nije učinjeno).

Milan Stepanović