Kovanluk ili pčelarenje bili su najčešća sporedna privredna aktivnost somborskih zemljodelaca. Ogromni okolni pašnjaci i livade, kao i obližnje šume i barska vegetacija, predstavljali su savršen preduslov za gajenje pčela. Još je na turskom katastarskom popisu iz 1570. g. u Somboru, na ime desetine od košnica i pčelarenja, sakupljen iznos od 200 akči. Svega osam godina kasnije (1578) popis navodi da deswetina od košnica u Somboru iznosi 920 akči (veća nego od ovčarstva, koje je bilo glavna grana stočarstva). Očito, u samo jednoj deceniji plečarstvo je višestruko uznapredovalo.
Na prvom austrijskom popisu, nastalom 1699. godine, 12 godina nakon izgona Turaka, u vlasništvu Somboraca zapisana je 651 košnica, a 1702. godine, uoči uključenja Sombora u Potisku vojnu granicu, zabeleženo je da su Somborci držali 462 košnice pčela (košnica je još nazivana i „uljanik“, prema srednjovekovnom srpskom nazivu, a godišnja poreska obaveza u to vreme iznosila je desetinu forinte ili šest krajcara po jednoj košnici). Iz zapisnika bajske carinarnice s kraja 18. i s početka XVIII veka vidi se da su Somborci, najčešće, prolazili noseći, kao prodavci, med, rakiju i kože. Šestorica Somboraca su 1700. g. preneli preko carinarnice u Baji 45,5 tuna meda, za čega su platili ukupno 36 forinti i 80 denara tridesetnine i carine. Prema zbirnom popisu iz 1715. godine, 291 domaćinstvo somborskih graničara imalo je 262 košnice pčela, a 77 somborskih komorskih domaćinstava je, prema popisu iz 1725/26. godine, držalo svega 32 košnice. Prema jednom zapisu iz 1722. godine, 14 Somboraca je na vašaru u Kečkemetu prodavalo ukupno 45 akova tečnog meda (jedan akov je iznosio oko 54 litra meda).
U narednim godinama i decenijama ovdašnje pčelarstvo se znatno razvilo, pa je već u proceni komorskih prihoda od 1738. do 1741. g. navedeno da su komorski stanovnici, na ime poreza za košnice, plaćali svake godine 40 forinti i 48 krajcara, što je činilo 1/7 ukupnog zemljišnog cenza. Popis 549 razvojačenih Somboraca iz 1746. g. beleži u njihovom vlasništvu 1.176 košnica. Naredne godine su, prema poreskom popisu, u Somboru bile 872 košnice, a prema nezavisnom popisu, Somborci su iste godine imali 3.898 košnica. Najveći pčelari bili su u to vreme (prema podacima za 1749. g.) gradski senator Nikola Parčetić sa 200 košnica, senator Mihailo Bokerović (120 košnica), Đurađ Vranješ Bošnjaković (93 košnice), Grga Lukić (90 košnica), Gruja Maširević (90 košnica) i Gavrilo Vlaškalić (90 košnica).
Košnice su na ispašu odnosili u okolne šume koje su pripadale državnoj komori (te godine se u komorskim šumama na paši nalazila 1.251 košnica ovdašnjih pčelara). Iste godine gradske vlasti novoproglašenog slobodnog i kraljevskog grada Sombora načinile su, zbog plaćanja sedmine, popis na kome su zabeležena 134 pčelara sa ukupnom obavezom od 410 košnica ili zamenom plaćanja u iznosu od jedne forinte i 10 krajcara po košnici meda (prema poreskoj obavezi, Somborci su te godine imali 2.870 košnica).
Čist godišnji prihod od pčelarenja iznosio je u Somboru 1758. g. pozamašnih 1.098 forinti. Prelaskom Somboraca iz grada na okolne salaše pčelarstvo je još više uznapredovalo, a i državne mere (trogodišnji oprost poreza na košnice) pospešile su gajenje pčela (1855. g. u Somboru je plaćan porez na pčele u vidu jedne osmine prihoda – jednako kao na jaganjce ili zrnastu hranu).
Krajem osamdesetih godina 18. stoleća došlo je, usled smanjenja površine pašnjaka, klimatskih promena i bolesti pčela, do opadanja pčelarstva, pa je Josip Toldi, inspektor za pčelarstvo pri Bačkoj komorskoj adminsitraciji, čije se sedište od 1750. g. nalazilo u Somboru, objavio kratak pčelarski priručnik ili uputstvo na osam strana, napisano pomalo arhaičnim latiničnim pismom u Zomboru, dana 12. svibnja 1789, na tzv. „ilirskom“, odnosno ikavskim bunjevačkim govorom. Dve godine ranije, on je aktivno radio na suzbijanju pčelinje kuge, pa je izradio predlog za unapređenje pčelarstva u vidu uputstva pčelarima. U ovom pčelarskom priručniku, prvom na Slovenskom Jugu, on se svom rodu, kome je uputstvo bilo i namenjeno, već u naslovu obraća kao „najdražoj domovini“ („Pridraga domovina“). Toldijev priručnik imao je edukativnu namenu kako bi podučio pčelare o potrebi promene načina uzgoja pčela. Svega nekoliko nedelja po završetku rukopisa, Mađarsko namesničko veće je u junu 1789. g. procenilo da je Toldijev priručnik izuzetno značajan za sistemski i racionalni napredak ove privredne grane, pa je naložilo da bude štampan i široko deljen među narodom, kao i da bude preveden na nemački i mađarski jezik.
Dve decenije kasnije, u Somboru je napisan i prvi pčelarski priručnik na srpskom jeziku („Novi pčelar“), delo ovdašnjeg sveštenika Avrama Maksimovića, dugogodišnjeg sveštenika somborske Svetođurđevske crkve. Maksimović je bio pasionirani pčelar i prirodnjak (dugo godina bio je i član prestižnog Bavarskog pčelarskog društva), a njemu pripadaju i najveće zasluge za preseljenje prve Srpske učiteljske škole (Preparandije) iz Sentandreje u Sombor 1816. g. (zahvaljujući njemu ova škola je opstala u kriznim godinama svog postojanja). Dugo godina bio je i predsednik konzistorije (duhovnog suda) Eparhije bačke, a pred kraj života izabran je, u martu 1845. godine, za prvog predsednika tek osnovane somborske Srpske čitaonice. Kao vrstan poznavalac pčelarstva, Avram Maksimović je 1810. g. objavio prvi srpski pčelarski priručnik, sa nazivom „Novi pčelar“. Knjigu je štampao u Budimu, na 237 stranica, a na spisku pretplatnika nalazilo se 368 imena, od kojih je preko sto bilo iz Sombora i najuže okoline. Istovremeno su objavljena dva izdanja ove knjige, koja su se neznatno razlikovala (druga knjiga objavljena je sa nazivom „Pčelar“). Razlikovala ih je posveta karlovačkom mitropolitu Stefanu Stratimiroviću, kao i predgovor iz knjige „Pčelar“ (napisan v Sombor 12. maja 1810), u kome su poimenice navedene i sve pčelarske knjige koje je Maksimović dobio iz mitropolitove biblioteke, a koje nisu bile pomenute u izdanju knjige sa naslovom „Novi pčelar“. Maksimovićev pčelarski priručnik nastao je na osnovu njegovog prevoda knjige o pčelarstvu jezuite i prirodnjaka Ludviga Miterpahera (1734-1814), a rukopis prevoda (132 lista, napisana u Somboru 1806) Maksimović je dao na ocenu mitropolitu Stratimiroviću. Mitropolit mu je, ubrzo, poslao još nekoliko knjiga o pčelarstvu iz svoje biblioteke, autora Pankla, Reumira i Rima, sa preporukom da i iz njih povadi i prevede ono što proceni kao najvažnije. Maksimović je tako i učinio, pa su prikupljeni izvodi, složeni u jedan priručnik, učinili da njegova knjiga o pčelarstvu bude jedna od najboljih u Evropi tog vremena.
Godine 1874. područna sekcija pčelara Poljoprivrednog udruženja Bačke županije, organizovala je u jesen 1874. g. Somboru prvu pčelarsku izložbu, a izložba je ponovljna i naredne godine. Pčelarstvo je, krajem 19. veka, bilo i redovni školski predmet u somborskoj Srpskoj učiteljskoj školi (Preparandiji), a na Čonopljanskom putu formiran je i školski pčelinjak, sa početnih 20 drvenih košnica (“đerzonki”).
Somborci su tokom 18. i 19. veka pčele još gajili na prastari način, u vrškarama kupastog oblika, od vrbovog pruća i rogoza, prepletenim belom lozom ili slamom, a oblepljenim goveđom balegom pomešanom sa pepelom ili glinom. Donji deo vrškare bio je ilovačom zalepljen za drvenu dasku. Ovakve košnice bile su visine do 60 cm, a širine svega 15 cm. Preko vrškare je postavljan snop ražene slame koji je štitio od kiša i vetrova. Da bi ostvarili veći prinos, pčelari su pleli obode koje su dodavali na košnice kada se njihov gornji deo napuni medom. U rodnim godinama stavljana su i po tri oboda na jednu vrškaru. Te vrškare su, ipak, bile nesavršene i u njima je ranije, ponekad, ceo roj morao da bude ubijan pre kupljenja meda (obično pomoću dima ili sumpora) jer ceđenje drugačije nije bilo moguće. Početkom 20. veka prelazili su pčelari na savremenije košnice.
Ovdašnji pčelari nisu košnice selili na daleke ispaše. Po okolnim somborskim poljima i šumama bilo je dovoljno samoniklog medonosnog bilja koje je cvetalo od ranog proleća do kasne jeseni. Livadsko cveće, te cvet bagrema i belog bosiljka (staračca) predstavljali su najvažniju pašu. Med se iz košnica vadio nakon Petrovdana, a po košnici se u proseku dobijalo od šest do sedam kilograma meda (matična košnica se u dobroj godini rojila i do pet puta i davala je najviše meda – od osam do 11 kg u prvom roju, od 14 do 17 kg u drugom roju i od pet do šest kilograma u naredna dva ili tri roja, pa je godišnje iz ove košnice moglo da se izvuče između 35 i 40 kg meda). Preko zime košnice su držane u žitnim jamama (kasnije po tavanima ili komorama, a ponegde i napolju, u letnjem pčelinjaku, gde su bile prekrivene i zaštićene slamom i senom), a već u martu su bile vađene iz zimskih spremišta i ostavljane pod malim nastrešnicama ili pod vedrim nebom, u polju ili šiblju, gde su, radi zaštite od vremenskih neprilika, bile pokrivene „ogrtačem“, odnosno „šeširem“ načinjenim od trske, slame, like ili sena. Dok se na livadama i u šumama ne pojavi dovoljno hrane, pčele su, da bi se brže narojile, bile prehranjivane medom i vodom svakog drugog ili četvrtog dana, unošenjem hrane u košnicu ili stavljanjem pred otvor za poletanje. Košnice su morale da budu čišćene od smeća i gamadi.
Med je upotrebljavan u svakodnevnoj ishrani kao zaslađivač (šećera od trske i repe tada još nije bilo ili je bio redak i skup), dok je medeni vosak služio za proizvodnju sveća. Salašari sa Bukovca i iz Šikare bili su u 18. i 19. veku najbrojniji uzgajivači pčela, očito zbog blizine istoimenih šuma.
U 20. veku Pčelarsko udruženje “Bačka” iz Sombora bilo je jedno od najaktivnijih i najbolje organizovanih pčelarskih udruženja u Jugoslaviji, a sedamdesetih i osamdesetih godina prošlog veka (1974-1989) u Somboru je, u Gradskoj hali “Mostonga”, održano više pčelarskih manifestacija (izložbi) pod nazivom “Sajam pčelarstva”.
Milan Stepanović
