Osim obimne građe koja svedoči o istoriji Sombora u XVIII stoleću, sačuvane u arhivskim fondovima vojničkog šanca, odnosno slobodnog i kraljevskog grada Sombora, kao i u fondovima Bačko-bodroške županije, rukopis hronike ovdašnjeg franjevačkog propovednika fra Bone Mihaljevića predstavlja dragocen izvornik za poznavanje prošlosti grada između 1717. i 1787. godine, pre svega događaja vezanih za život i rad somborskih franjevaca, njihovog samostana i crkve Presvetog Trojstva, kao i za život građana, posebno Bunjevaca, koji su među ovdašnjim rimokatoličkim vernicima tada predstavljali izrazitu većinu.
Mihaljevićeva hronika često pruža podatke važne i za razumevanje šireg konteksta istorijskih događaja (o rukopisu hronike i njegovom značaju kao istorijskog izvora, biće reči u zasebnim poglavljima). Objavljivanjem njenog prevoda, pred čitaoce se iznosi štivo koje, sa pravom, može da se svrsta u red onih dela koja, beležeći i proučavajući mikroistoriju, da navedemo reči prof. dr Čarlsa Džojnera, „teže za odgovorima na velika pitanja u malim sredinama“
Fra Bona Mihaljević (Novak, 1742 – Bač, 1788) bio je pripadnik franjevačkog reda Bosne Srebrne, koji je svoju rezidenciju (od 1750. g. samostan) imao u Somboru još od XVII veka. Školovan i dobar besednik fra Bona Mihaljević bio je tzv. „ilirski“ propovednik (odnosno propovednik za bunjevačko-šokački živalj) u franjevačkim samostanima u Baču, Slavonskoj Požegi, Vukovaru, Budimu, Baji i, od 1778. godine, u Somboru.
Ovde je zatekao samostanski letopis, koji je vođen na latinskom jeziku, prilično šturo i neredovno, i koji je on počeo da prepisuje, dopunjava, i ispisuje za godine koje je proveo kao franjevac u Somboru (od 1778. do 1787. godine), sve do gašenja samostana, naredbom austrijskog cara Josipa II u leto 1786. godine, i Mihaljevićevog preseljenja u franjevački samostan u Baču (početkom 1787), gde je i preminuo u avgustu 1788. godine. Rukopis hronike fra Bone Mihaljevića nosio je naslov: „Extractus Prothocolli Veneribilis Conventus L. R. Cittis Zomboriensis P. P. ord. Min. obstia Provinicæ olim Bosnæ Argentinæ S. Crucis Nunc vero Divi Joannis a Capistrano ab Anno D[omi]ni 1717. usque ad Annum 1787. deui iterum ab Anno usque annum 18 Zomborini Conscriptum de Antiquitate hujus Civitatis“ ili u prevodu: „Izvod hronike časnog samostana slobodnog i kraljevskog grada Sombora časnih otaca reda male braće nekada Provincije Bosne Srebrne Sv. Krsta, sada sv. Ivana Kapistrana, od godine gospodnje 1717. do godine 1787, Somborcima sastavljene o prošlosti ovog grada“. Rukopis hronike je veoma čitak, a dve nepaginarane (prvi list) i 184 paginirane stranice rukopisa (ukupno 93 lista), veličine 275 x 185 mm, ukoričene su u tvrd povez crnih korica. Mihaljević u svom rukopisu datumski tačno i često vrlo opširno beleži stvari koje su se dogodile godinama i decenijama pre njegovog dolaska u Sombor, pa je, očito, imao pred sobom izvornik, koji su njegovi prethodnici vodili malo urednije tek od proglašenja Sombora za slobodan i kraljevski grad (24. aprila 1749), što se vremenski poklapa sa završetkom izgradnje franjevačkog samostana u Somboru.
Sudbina Mihaljevićevog rukopisa dugo nije bila poznata. Pomenut je posredno u jednom zapisu kratke „Hronike grada Sombora“ („Chronica civitatis Zomboriensis“), koju je oko 1805. g. na latinskom sastavio tadašnji somborski rimokatolički župnik Matija Slatković. On se, za najstarije podatke o Somboru, pozvao na oca Bonu Mihaljevića, te je očito da je na raspolaganju imao njegov izvorni rukopis ili, verovatnije, prepis tog rukopisa. Potom se, duže od jednog veka, Mihaljevićevim rukopisom niko nije bavio i tek ga je bibliotekar franjevačkog samostana u Budimu, otac Ferdinand Kajzer prepisao mašinski, a prepis je bio završen 9. januara 1932. godine. Na kraju prepisa otac Ferdinand je zabeležio da se izvorni rukopis čuva u biblioteci arhiva u Baji, pod oznakom: 4 láda, 2 csomó, 882 sz. Otac Ferdinand preveo je određene izvode iz Mihaljevićevog rukopisa na mađarski i objavio ih, u svojoj redakciji, u dva nastavka XIX godišta časopisa „Ferences Közlöny“ („Franjevački glasnik“), u brojevima za maj i jun 1939. godine. Jedna kopija Kajzerovog mašinskog prepisa izvornog Mihaljevićevog rukopisa na latinskom jeziku dospela je i u Istorijski arhiv u Somboru, pa su ga 1970. g. sa latinskog na srpski preveli Pavle Velenrajter, tadašnji kustos Gradskog muzeja u Somboru, i Đorđe Antić, apotekar, arhivista i zavičajni istoričar. Uz poštovanje za nesumnjiv trud prevodilaca, koji su učinili dostupnim, na srpskom jeziku, jedan od najvažnijih izvornika za istoriju Sombora u XVIII stoleću, moramo primetiti da je njihov prevod imao značajnih manjkavosti, pre svega u jeziku, stilu, gramatici i pravopisu (što ukazuje da je, verovatno, osnovni prevod načinio Pavle Velenrajter, koji, očito, nije dovoljno dobro poznavao srpski jezik, a da je Đorđe Antić načinio samo prvu redakturu prevoda). Znatan broj nedoslednosti i pogrešaka u prevodu postojao je i u crkvenoj i istorijskoj terminologiji, a posebno u iščitavanju imena ljudi i naziva mesta. Zbog svega toga bila je potrebna sveobuhvatna i pažljiva redaktura postojećeg prevoda, što je priređivač ove knjige i učinio, upoređujući i sravnjujući prevod sa kopijom izvornog latinskog rukopisa Bone Mihaljevića i njegovim mašinskim prepisom.
Na osnovu podataka iz Mihaljevićeve hronike može da se rekonstruiše prošlost franjevačkog reda u Somboru od vremena odlaska Turaka (1687) do završetka izgradnje samostana (1749), kada je boravište franjevačkog bratstva još imalo status rezidencije, a detaljno može da se prati od kada je dotadašnja rezidencija dobila status samostana (1750), pa sve do njegovog ukidanja (1786). Mihaljevićevi zapisi sadrže osnovne podatke o izgradnji stare franjevačke crkve, podignute između 1717. i 1719. g. na mestu današnje crkve Presvetog Trojstva. Opisan je i početak izgradnje franjevačkog samostanskog zdanja (današnji Župni dvor) 1743. godine, a zapisana je i malo poznata činjenica da je ulični trakt ovog zdanja podignut skoro tri decenije kasnije. Naveden je i spisak prvih čelnika tek proglašenog samostana 1750. godine.
Posebno su brojni Mihaljevićevi zapisi o izgradnji crkve Presvetog Trojstva i njenom spoljnom i unutrašnjem uređenju, koje je trajalo nešto više od tri decenije. Zapisi hronike opširno opisuju svečanost polaganja kamena temeljca za ovu crkvu 1752. godine, navode ugovore o gradnji sa Magistratom, pišu o zidanju kripte i popločavanju crkvenog poda 1762, a iste godine beleže i svečanost posvećenja završene unutrašnjosti, zatim postavljanje krova 1765, kupovinu olovnih ploča za pokrivanje krova i tornja 1768, postavljanje krsta na prednjem delu crkve i podizanje oltara sv. Franje 1769, malterisanje unutrašnjosti crkve i postavljanje prozora 1770, dovršetak novog kora, te postavljanje ograde, oratorija i orgulja na koru 1771, postavljanje manjeg zvona 1772. i većeg 1775. godine, ograđivanje crkvene bašte zidom 1776, gipsane radove na pobočnim oltarima 1778, sređivanje vrta i nastanak bunara 1779, postavljanje statue Blažene Djeve na glavni oltar 1781, postavljanje propovedaonice 1782, oslikavanje i pozlatu oltara i kora 1783, postavljanje velike slike Presvetog Trojstva iznad glavnog oltara 1784, kao i popravke oštećenja nastalih najčešće zbog nevremena ili nestručnosti majstora. Rukopis beleži i oce gvardijane najzaslužnije za izgradnju samostana i crkve. Detaljno su opisane i cehovske zastave koje su se nalazile pri crkvi Presvetog Trojstva.
Hronika piše i o imovini somborskog franjevačkog samostana (opisuje rit na Klisi 1749, beleži premeravanje imanja na Klisi 1765, dodelu zemljišta za podizanje samostanskog mlina 1772, kao i dodelu bašte pored crkve kao zamenu za staru samostansku baštu koja se nalazila „izvan šanca“, te izgradnju mlina 1776. godine), a beleži i značajnije samostanske kupovine (poput pšenice 1771), krađu crkvenih relikvija (1770), izbore sindika (apostolskog pravozastupnika, inače civila, koji je vodio računa o poslovima samostana) i njegovog zamenika, a na kraju hronike je i detaljan pregled utrošenih dobrovoljnih priloga vernika između 1768. i 1785. godine.
Redovni su zapisi o najvažnijim trenucima vezanim za rad i duhovni život franjevačkog bratstva i samostana, pa se u hronici često ponavljaju opisi najvažnijih crkvenih svečanosti i većih praznika, sa podacima o služiteljima mise, procesijama i broju vernika koji su dobijali sakramente (zabeleške se najčešće odnose na praznik Sv. Trojstva, zaštitnika crkve, zatim na praznik sv. Franje Serafskog, zaštitnika reda, pa na proslave praznika Marije Porciunkule, uskršnjih praznika, praznika sv. Antuna Padovanskog, sv. Ivana Nepomuka, Marije Snežne, sv. Roka, sv. tela Kristovog, markovdanske procesije u poljima radi posvećenja useva i druge, a zabeležene su i vanredne pobožnosti poput jubileja pape Klementa XIV 1770, univerzalnog jubileja crkve 1776, trodnevne molitve zbog pobede Austrije nad bavarskim kraljem 1778, molitve za prizivanje kiše 1779, mise – rekvijema za preminulu caricu i kraljicu Mariju Tereziju 1780, mise za cara i kralja Josipa II 1782. godine, blagosiljanja Gradske kuće i sedišta Komorske uprave, kao i domova vernika itd.).
Opisane su, kraće ili opširnije, i skupštine franjevačke provincije Bosne Srebrne, odnosno (od 1757) Sv. Ivana Kapistrana, sa poimeničnim podacima o izabranom rukovodstvu provincije i rukovodstvu somborskog franjevačkog samostana (za sve godine od 1754. do 1785, osim za 1762. i 1768, kada provincijalna skupština nije bila održana). Dragoceni su zapisi iz poslednjih godina hronike, koji poimenično beleže dužnosti svakog fratra franjevačkog samostana u Somboru.
Zapisane su i sve značajnije posete verskih i civilnih poglavara i uglednika samostanu, pa se zna da su gosti samostana u raznim prilikama bili kaločki nadbiskupi Gabrijel Patačić 1743. godine, Nikola Čaki 1750, Franja Klobušicki 1756. i Jožef Baćanji 1761, 1763, 1765. i 1773. godine, a zabeležene su i posete ostalih crkvenih velikodostojnika, poput bečkog nadbiskupa Migazija de Vala 1763, pomoćnog biskupa kaločkog Karla Franca Palme 1784, vackog biskupa Sedrahaljija 1784, pa franjevačkih provincijala, generalnih vikara, provincijalnih komesara i nadzornika, pravoslavnog vladike bačkog Josifa Šakabente 1785. godine, kao i grofa Adama Baćanjija, upravnika državne blagajne 1763, sremskog župana Franje Balaše 1778. g. i bačkog župana Andrije Hadika 1781. godine.
Mihaljević revnosno beleži i tzv. „mlade“ mise ili primicije (prve mise) koje su održane u crkvi Sv. Trojstva, sa imenima prvomisnika (Jeronim Štekl 1763, Matija Lanošević 1766, Josip Bošnjak 1766, Andrija Vuković 1772, Nikola Firanj 1778, Nikola Tomašić 1781) i sa imenima njihovih pokrovitelja.
U hronici su zapisani i početak filozofskog tečaja u somborskom franjevačkom samostanu 1766. godine, osnivanje filozofskog učilišta pri samostanu 1769. godine, preseljenje bogoslovije iz budimskog u somborski samostan 1777. g. i prelazak profesora petrovaradinske bogoslovije u somborsku 1783. godine, skupove bogoslova i javne teološke ispite 1778, ponovni ispiti, po kraljevskoj naredbi, za sve franjevce koji su bili sveštenici 1782, kao i javne teološke rasprave koje su somborski bogoslovi priređivali 1783. godine. Navode se i sporazumi sa somborskim magistratom kojima se ugovara broj nastavnika u rimokatoličkoj osnovnoj i gradskoj Latinskoj gramatikalnoj školi, u kojima su svi nastavnici bili iz somborskog franjevačkog bratstva.
Mihaljević opširno beleži i ključne trenutke za samostan, poput oduzimanja somborske parohije franjevačkom bratstvu i njenu predaju svetovnom sveštenstvu (1781), te dolaske kraljevskog izaslanika Johana Bahoa i njegove postupke koji su prethodili poseti cara Josipa II Somboru i ukidanju samostana 1786. godine.
Jednako su bitni i podaci iz ove hronike koji se odnose na grad Sombor. Pojedini delovi Mihaljevićeve hronike, posebno oni uvodni, po svom značaju za zavičajnu istoriju Sombora mogu ravnopravno da se mere sa putopisnim zapisom turskog putopisca Evlije Čelebija iz 1665. godine. Podaci o položaju i izgledu starog somborskog utvrđenja, o prvim hrišćanskim crkvama kako rimokatoličkim, tako i pravoslavnim, o nekadašnjim lokacijama turskih džamija i turskom kupatilu, te o epidemiji kuge 1738/39. godine, zapisani su, besumnje, na osnovu ličnih svedočenja očevidaca ili na osnovu još „svežeg“ istorijskog pamćenja tadašnjih stanovnika Sombora. Besumnje, najvredniji je, i istorijski jedinstven, izuzetno opsežan opis elibertacionih svečanosti, odnosno instalacije Sombora u slobodan i kraljevski grad, u aprilu 1749. godine (zapisan je celokupan protokol, kao i svi najvažniji govori i sva događanja od ceremonije unošenja povelje u grad, do svečanog ispraćaja kraljevskog komesara, koji je proglasio Sombor za slobodan i kraljevski grad).
Mihaljević beleži i svečano postavljanje kamena temeljca za Gradsku kuću (1749), obeležavanje teritorije grada kamenim međašima (1749), postavljanje gradskih vešala i gubilišta na prigradskoj pustari Karakorija (1749), kao i brojna izvršenja smrtnih kazni (1749, 1767, 1771, 1776, 1777, 1778, 1778. i 1781), postavljanje kamena temeljca za zdanje Komorske administracije, tzv. Grašalkovićeve palate (1751), podizanje kapele Sv. Ivana Nepomuka (1751), početak gradnje pravoslavne crkve Sv. Đorđa (1759), podizanje kalvarije (1764-1767), izgradnju Krušperove kuće – današnje zgrade Istorijskog arhiva (1771), podizanje spomenika Presvetom Trojstvu na trgu pored crkve (1774), zidanje kapele Snežne Gospe na Čičovima (1780/81), podizanje spomenika Sv. Florijanu (1781) i polaganje kamena-temeljca za podizanje školskog zdanja na mestu današnje gimnazije (1781).
Navedeni su podaci o restauracijama gradskog Magistrata, sa imenima izabranih sudija (gradonačelnika) za godine 1749, 1751, 1753, 1761, 1763, 1765, 1767, 1771, 1773, 1778. i 1780 (reizbor je obavljan svake druge godine), a zapisan je i protokol koji je primenjivan prilikom izbora i polaganja zakletve gradskog sudije (1753). Povremeno su navedene i važnije odluke Magistrata koje se tiču rimokatoličke parohije i školstva u gradu (1752, 1763, 1768, 1771, 1778, 1782. i 1785). Zabeležena su pojedinačna carska imenovanja u administraciji Komorske uprave za Bačku čije je sedište bilo u Somboru (1775), zatim zasedanja skupštine Bačke županije pre nego što je Sombor postao njeno sedište (1778. i 1784), kao i posete uglednika i velikodostojnika kraljevske administracije. Zapisana je i prva amaterska pozorišna predstava u gradu 1779. godine, te šaljive deklamacije priređene za građane u samostanu 1781. godine.
Mihaljević beleži i znatnije prirodne nepogode (nevreme kada je grom udario u crkveni toranj 1771. g. i oluju koja je srušila skele oko tornja iste godine, kao i grȁd koji je te godine potukao njive i vinograde, pa sušu iz 1779. i 1780. godine, sneg koji je pao 1. maja 1782, dva velika nevremena u junu i julu 1783. g. kada je bio razvaljen deo crkvenog krova i naneta šteta žeteocima na njivama, a zapisana je i najezda skakavaca na atar salaškog naselja Gradine 1782. godine). Mihaljević često beleži požare u gradu i navodi štetu koja je nastala (1766, 1770, 1771, 1778, 1779, 1782. i 1786), kao i podmetanja požara na senu senatora Martina i Nikole Parčetića (1772).
Podaci iz Mihaljevićeve hronike beleže i dešavanja u bližoj i daljoj okolini Sombora, tako da piše o postavljanju kamena temeljca za crkvu u Nemeš Militiču (1752), o preuzimanju parohije od franjevaca u Baču (1766), smrti župnika u Beregu (1778), Gakovu (1782), Kupusini (1782) i Bezdanu (1784), svečanom proglašavanju Subotice za slobodan i kraljevski grad (1779), izgradnji magacina u Baračkoj (1782), nevremenu u Krnjaji koje je zapalilo parohijski dom (1783) i požaru u Nemeš Militiču (1785), o doseljavanju Nemaca (1785) i raspuštanju franjevačkih samostana u Petrovaradinu i Osijeku (1786).
U hronici se često navode i podaci od opšteg značaja za franjevački red i rimokatoličku crkvu, pa je tako zabeleženo osnivanje franjevačke provincije Sv. Ivana Kapistrana (1757), navedene su bule pape Klementa XIII o franjevačkom redu (1767) i pape Klementa XIV o ukidanju Družbe Isusove, odnosno jezuitskog reda (1773), pomenuta je naredba cara Josipa II kojom je franjevačkom redu zabranjeno primanje uputstava od generalnog ministra iz Rima (1781), zabeležena je poseta pape Pija VI caru Josipu II u Beču (1782), a zabeležene su i kraljevske naredbe o ukidanju nekih monaških redova (1784) i zabrani posvećivanja domova vernika (1786).
Mihaljević beleži i podatke od opšteg značaja za podanike Habsburške monarhije, pa piše o zemljotresu u Komaromu, Đeru, Budimu, Pešti i Kaloči (1763), o neplodnim godinama, suši, gladi i oskudici (1769, 1779. i 1780), o smrti carice Marije Terezije (1780) ili imenovanju Johana Bahoa za župana četiri županije (1785).
Rukopis hronike franjevačkog samostana u Somboru, koji je sastavio Bona Mihaljević, sadrži pouzdane i autentične istorijske podatke, posebno one zapisane između 1749. i 1786. godine, koji su dokazivi uporednim arhivskim izvornicima iz fonda somborskog Magistrata ili fonda Bačko-bodroške županije, ali su, za razliku od obično šturih i službenih beleški arhivske građe, zapisi ove hronike često opširni i bogati detaljima. Mihaljevićeva hronika je istorijska slika čitavog procesa promena koje je Sombor doživeo tokom XVIII stoleća, na putu od vojničkog šanca do slobodnog i kraljevskog grada i središta županije jer beleži njegov administrativni, duhovni, prosvetni i demografski uzlet. Ovo vreme, prelomljeno kroz prizmu rukopisa Bone Mihaljevića, iskrsava danas pred čitaocima i otkriva nam dragocenu stranu mikroistorije ovog područja, koje je, vremenom, izraslo u jedno od najznačajnijih gradskih središta za južnoslovensko stanovništvo rimokatoličke i pravoslavne veroispovesti u nekadašnjoj južnoj Ugarskoj. Stoga, hronika Bone Mihaljevića spada u red nezaobilaznih istorijskih izvora u svakom proučavanju somborske prošlosti tokom, za razvoj grada, prelomnog XVIII stoleća.
Autor ovog priloga ujedno je i autor knjige “Somborska hronika fra Bone Mihaljevića”, koja je objavljena u izdanju somborskog “Bunjevačkog kola” i Istorijskog arhiva Sombor 2012. godine.
Milan Stepanović
