Pavle Platon Atanacković pripada redu najumnijih arhijereja pravoslavne crkve tokom 19. stoleća. Ovaj izuzetan sveštenik, vladika budimski i bački, dvostruki predsednik Matice srpske, katiheta i profesor somborske Preparandije, plodan pisac, prevodilac i veliki narodni dobrotvor, rođen je u Somboru, na Petrovdan 1788. godine, kao sin uglednog, imućnog i prosvećenog somborskog trgovca Petra Atanackovića i supruge Marije (u Somboru je, na poreskom popisu, još 1750. g. zapisan Atanacko Alavanja, deda po ocu vladike Platona). Mladi Pavle Atanacković završio je somborsku Normu Avrama Mrazovića i Gramatikalnu školu Vasilija Kovačića.
Po preporuci sveštenika Atanasija Zarića otišao je 1801. g. u Karlovce i tu je, kao najbolji u klasi, završio šest razreda Karlovačke gimnazije, a zatim i dve godine Bogoslovije, posle čega se vratio u Sombor, gde je 1809. g. pred Avramom Mrazovićem položio ispit za učitelja, pa je odmah bio i postavljen na učiteljsku dužnost u somborskoj Normi. Za sveštenika je rukopoložen 1810. godine. Bio je već tada među najobrazovanijim građanima Sombora, a pripadao je krugu mladih srpskih intelektualaca, koji su se protivili autokratskom vladanju mitropolita Stratimirovića.
Iz Sombora je 1812. g. Pavle Atanacković prešao za nastavnika u novootvorenu Srpsku učiteljsku školu u Sentandreji, gde je imenovan za predavača pedagogije, metodike i istorije, kao i za privremenog katihetu, a od maja 1813. g. postavljen je za redovnog profesora katihetike i suplenta gramatike i crkveno-slovenskog. U izveštaju o kandidatima za profesore Preparandije Uroš Nestorović je za Atanackovića, osim ostalih pohvala, napisao i da je odličan poznavalac latinskog, nemačkog i mađarskog jezika. U Sentandreji je neko vreme bio i preparandijski senior (upravnik), kao i kurator (staratelj) đačkog konvikta. U Sombor se vratio 1816. g. kao katiheta preseljene Preparandije, o čijem je svečanom otvaranju 3/15. novembra održao znamenitu (kasnije objavljenu) prosvetiteljsku besedu. Atanacković je ponovo postavljen za paroha Svetođurđevske crkve, što nije prošlo bez teškoća. U Somboru je živeo na Trgu Sv. Đorđa, u kući na čijem će mestu, pola veka kasnije, biti podignuta jednospratnica Palanačkih (ovde je, u više navrata, ugostio i svog prijatelja Vuka Karadžića). U Preparandiji je predavao veronauku, crkveno pojanje i svilarstvo sve do 1829. godine, kada se, nakon smrti supruge Katarine, zamonašio u manastiru Krušedolu, pri čemu je dobio monaško ime Platon.
Platon Atanacković je uskoro prešao u manastir Šišatovac, gde je već 1832. g. postavljen za igumana, posle čega je 1834. g. premešten za arhimandrita manastira Bezdina. Za administratora Temišvarske eparhije postavljen je 1838. godine, a za episkopa Budimske eparhije ustoličen je u septembru 1839. godine.
Počasni član Matice srpske vladika Platon je postao 1840, a u leto 1841. g. jednoglasno je izabran za drugog Matičinog predsedatelja (prvi je bio Sava Tekelija). Nakon Tekelijine smrti, bio je, od 1842. do 1844. godine, predsednik Matice srpske, kada je njeno sedište još bilo u Pešti (drugi put je ovu dužnost obavljao između 1864. i 1867. godine, kada je sedište Matice srpske, najviše njegovim zalaganjem, premešteno u Novi Sad). Vladika Platon je još 1841. g. poklonio Matici svoju biblioteku, sa 787 knjiga, i to je najstariji legat Matice srpske. Nakon smrti mitropolita Stefana Stankovića sazvan je 1842. g. Crkveni sabor, na kome su za karlovačkog mitropolita bila predložena tri episkopa: vršački Josif Rajačić, temišvarski Pantelejmon Živković i budimski Platon Atanacković, a najveći broj glasova dobio je episkop Rajačić, koji će, na Majskoj skupštini u Sremskim Karlovcima, 1848. g. biti izglasan za patrijarha srpskog.
Ubrzo po Rajačićevom izboru izbio je i prvi sukob vladike Platona sa novim mitropolitom povodom Platonovih stavova iznesenih na zasedanjima Ugarskog sabora u Požunu, ali je, uprkos tom sukobu, mitropolit Rajačić predložio vladiku Platona za predstavnika Odeljenja srpskih crkvenih i školskih poslova pri ugarskom Ministarstvu prosvete. Sukob se zaoštrio u prvim mesecima Mađarske revolucije, kada je, na predlog tadašnjeg ugarskog kraljevskog ministra prosvete, barona Jožefa Etveša, car Ferdinand potvrdio imenovanje Platona za episkopa bačkog, što Rajačić nije prihvatio, a Platona je smatrao zastupnikom mađarskih, a kasnije i bečkih interesa. U vreme Mađarske revolucije 1848/49. g. vladika Platon je boravio u Somboru, a zahvaljujući njegovom zalaganju, u leto 1848. godine, znatan broj Somboraca je spasen iz mađarskog zatočeništva. Prema pismenom svedočenju preko 50 najuglednijih Somboraca, vladika Platon se u vreme Revolucije držao časno i trpeo je posledice svog doslednog nacionalnog stava. Ipak, sukob sa patrijarhom Rajačićem je nastavljen i trajao je još sedam godina, a bezuspešno su posredovali i vladika crnogorski Petar II Petrović Njegoš, i srpski političar Ilija Garašanin. Izmirio ih je tek 1856. g. grof Koronini, vojno- civilni zapovednik Vojvodstva srpskog. Dužnost bačkog vladike Platon Atanacković je preuzeo u novembru 1851. godine, a zvanično je ustoličen 20. maja 1852. g. u Novom Sadu.
Bačka eparhija je u vreme Revolucije teško postradala, pa se vladika Platon, po preuzimanju dužnosti, zdušno posvetio obnovi razrušenih i oštećenih hramova, verskom prosvećivanju i unapređenju školstva. Njegovom zaslugom, reformi srpske prosvete posvetila su se dva vrsna pedagoga – Novosađanin dr Đorđe Natošević i Somborac Nikola Vukićević. I sam vladika se starao da srpski đaci dobiju valjane udžbenike, pa je znatan broj knjiga i lično napisao ili preveo.
Platon Atanacković bio je izrazito plodan pisac, koji je, za više od pola stoleća aktivnog pisanja, napisao, preveo ili priredio preko 50 knjiga, knjižica, udžbenika i priručnika, od kojih su neki objavljeni u više izdanja, začuđujuće širokog obima naučnih područja, od pravopisa, gramatike, pedagogije, svilarstva, crkvene istorije i dogmatike, do matematike, retorike, filologije, leksikografije, politike i muzike. Uz sve to, pisao je i objavljivao i poučne knjige, prigodne ode i polemike, povremeno i pod pseudonimom „Starac Mirko“ ili „Rodoljub Srbin“. Stanislav Vinaver je kasnije zapisao da je veliki vladika Platon Atanacković, patron svih nas književnika, imao ogromnih zasluga koje se prosto proceniti ne dadu, za knjigu na jeziku narodnom. Bio je član Društva srpske slovesnosti, Srpskog učenog društva, počasni član Ruskog istorijskog društva pri Moskovskom univerzitetu i član Češkog muzeja u Pragu.
Vladika Platon je otkupio štampariju Danila Medakovića i darovao je Srpskoj gimnaziji u Novom Sadu, a 40.000 forinti priložio je za osnivanje Pravne akademije. U zdanje prvobitno namenjeno za tu svrhu useljena je 1864. g. Matica srpska, tek preseljena iz Pešte (danas je ovde sedište ogranka SANU u Novom Sadu). Materijalno je pomogao rad Srpskog narodnog pozorišta, novosadsku crkvenu opštinu, a podigao je i zgradu novosadske Srpske osnovne škole. Ustanovio je i fond „Platoneum“ iz koga su, skoro osam decenija, školovani siromašni, a dobri đaci u somborskoj Preparandiji. Povremeno je posećivao rodni grad, u kojem je, na nemalo čuđenje Somboraca, u leto 1859. g. ustoličio za protu mladog Đorđa Brankovića – pokazaće se, jednog od najznačajnijih jereja u somborskoj crkvenoj povesnici i budućeg srpskog patrijarha.
Platon Atanacković je umro u Novom Sadu, u 79. godini, 9/21. aprila 1867. godine. Opelo u novosadskoj Sabornoj crkvi služio je tadašnji srpski patrijarh Samuilo Maširević (Somborac i Platonov učenik), a sahranjen je na Almaškom groblju, u kapeli koju je podigao za svog jedinca i sebe, a koju je živopisao slikar Pavle Simić. Došavši na mesto vladike bačkog, Platon Atanacković je iskazao nadu da će kod naroda svoga, opštepolznim trudom nadgrobnu zaslužiti uspomenu, izrečenu stihovima:
Ovde leže srbske kosti episkopa Platona,
On je svetu crkvu i narod svoj delom ljubio.
Milan Stepanović
