Jedan od najistaknutijih vojnih komandanata u vreme Mađarske građanske revolucije 1848/49. g. bio je rođeni Somborac Jožef Švajdl. Rođen je u nemačkoj porodici, koja je u somborskim matičnim knjigama najranije zapisana 1792. godine, kao sin Jozefa Švajdla, blagajnika Komorske administracije u Somboru, i Terezije rođ. Hiltl, iz somborske nemačke porodice. Imenom Jozef Anton Švajdl krstio ga je 18. maja 1796. g. u somborskoj crkvi Sv. Trojstva ovdašnji župnik Matija Slatković, a na krštenju mu je kumovao plemić i inženjer Jožef Kiš, direktor Kanalskog društva i glavni projektant Francovog (Velikog bačkog) kanala, čije je prokopavanje bilo u toku. Rodna kuća Jožefa Švajdla nalazila se na mestu kasnije Škole za zabavilje, zabavišta i dečjeg doma (današnje OŠ „Bratstvo-jedinstvo“).
Do 1811. g. Jožef Švajdl je boravio u rodnom gradu, gde je završio pet razreda, posle čega je školovanje nastavio u Požunu (Bratislavi), na Kraljevskoj akademiji, a zatim je 1814. g. započeo vojnu karijeru u 4. husarskoj regimenti austrijske carske vojske, kao kadet i štićenik pukovnika Jožefa Šimonjija. Godine 1815. učestvovao je u završnim bitkama protiv Napoleonovih trupa, a između 1816. i 1818. g. bio je na službi u okupiranom Parizu kao poručnik (hadnađ) austrijskih husara (mahom Mađara). Već 1824. g. bio je u činu potkapetana (velikog poručnika ili lajtnanta). Godine 1827. Švajdl se oženio Domicelom Bilinskom, iz osiromašne plemićke poljske porodice. Kasnije je bio zadužen za regrutovanje vojnika, pa je, neko vreme, na toj dužnosti bio i u rodnom Somboru. Čin kapetana dobio je 1835. godine. U činu husarskog majora Švajdl je 1845. g. bio počasni posmatrač na skupštini Bačko-bodroške županije u Somboru. Od 1847. g. nalazio se na službi u Beču, u Ministarstvu vojnom. Početkom 1848. g. Jožef Švajdl je, potpisom cara Ferdinanda I, dobio i plemićku titulu.
Kada je u martu 1848. g. započela Mađarska građanska revolucija, Jožef Švajdl je, posle nekoliko meseci, sa većom grupom oficira, stao na stranu ustanika. Prilikom napada trupa bana Josipa Jelačića, lojalnih Habzburškom dvoru, Švajdl je bio među oficirima koji su organizovali uspešnu odbranu i kontraofanzivu, te su Jelačićeve trupe proterane sve do Beča. Tom prilikom Jožef Švajdl posebno se istakao u bitkama kod Pakozda (29. septembra 1848) i kod reke Švehat, nadomak Beča (30. oktobra 1848). Komitet za odbranu, na čelu sa Lajošem Košutom, imenovao je Švajdla početkom jeseni 1848. g. za pukovnika i komandanta brigade, a već 1. novembra iste godine dobio je čin generala. Bio je predložen i za dužnost načelnika generalštaba, ali Švajdl ovaj predlog nije prihvatio.
Zbog narušenog zdravlja povukao se iz vojnih operacija i postao je komandant Segedina, Debrecena i Arada, a potom je (9. maja 1849) imenovan za komandanta grada Pešte. Kada je u avgustu 1849. g. usledio napad velike ruske armije (100.000 vojnika koje je, na poziv mladog austrijskog cara Franje Josifa, poslao ruski car Nikolaj I), Mađarska građanska revolucija bila je slomljena.
Vođa revolucije Lajoš Košut uspeo je da ode u emigraciju, a 13 njegovih generala, među kojima se nalazio i Jožef Švajdl, predalo se i zatražilo u Beču carsku milost, koju nisu dobili. Obešeni su ili streljani u Aradu, 6. oktobra 1849. godine (Švajdl je bio među streljanim generalima). Na smrt je u Aradu bio osuđen i sin Jožefa Švajdla Albert Bela Švajdl, mladi 21-godišnji konjički kapetan, ali mu je smrtna kazna zamenjena 16-togodišnjom robijom, mada je posle pola godine pomilovan i pušten na slobodu.
U rodnom Somboru postavljena je 1902. g. spomen-ploča Jožefu Švajdlu, koja se nalazila na fasadi školskog zdanja, u ulici Sv. Ivana (danas Trg Cara Lazara), podignutog 1894. godine, na mestu njegove nekadašnje rodne kuće, a na svečanosti priređenoj tim povodom o Švajdlu je govorio Karolj Verteši, poznati mađarski putopisac i novinar, predsednik Bačko-bodroškog književnog društva. Iste godine osnovan je u Somboru i Odbor za podizanje spomenika Jožefu Švajdlu.
Tri godine kasnije, na dan rođenja (tačnije krštenja) Jožefa Švajdla, 18. maja 1905. godine, svečano je otkriven njegov spomenik, koji je bio postavljen ispred zdanja Županije, na samom ulasku u nešto ranije uređen gradski park. Spomenik je bio delo mađarskog vajara Lajoša Đerđa Matraia (1850-1906), koji je na visokom kamenom postolju postavio bronzanu figuru generala u mađarskoj uniformi, sa sabljom o pasu i prekrštenih ruku. Svečanom otkrivanju prisustvovao je velik broj građana Sombora i okoline, kao i delegacija mađarskog parlamenta (21 član Zakonodavnog odbora koje je prevodio Ferenc Košut). Sredstva za podizanje spomenika prikupio je Švajdlov nacionalni komitet od 100 članova. Na spomeniku se nalazio natpis na mađarskom jeziku:
Schweidel József
1849.
Országos gyűjtésből állította
a Schweidel szoborbizottság
1905. május 18-án.
Spomenik nije bio dugog veka i uklonjen je dve godine nakon završetka Prvog svetskog rata, kada je Sombor već bio u novoj državi – Kraljevini SHS. Bronzana figura Jožefa Švajdla je pretopljena, a grad je bronzu poklonio Državnoj topolivnici u Kragujevcu. Na inicijativu i o trošku somborskog pododbora Udruženja rezervnih oficira i ratnika, nekadašnje kameno postolje Švajdlovog spomenika, sa pratećim kamenim okvirom, preneto je 1931. g. na Veliko pravoslavno groblje i, sa novim natpisom, postavljeno je iznad zajedničke kosturnice 544 srpska, ruska i rumunska vojnika, koji su umrli u austrougarskom zarobljeništvu, prilikom lečenja u somborskim bolnicama tokom Prvog svetskog rata. Nešto kasnije skinuta je i spomen-ploča sa zdanja u ulici Sv. Ivana.
Spomen-ploča postavljena je ponovo, decenijama kasnije (2002), ali u dvorištu somborske Mađarske građanske kasine, a 2017. g. u dvorištu Kasine svečano je otkrivena i bista (bronzano poprsje) generala Jožefa Švajdla, rad somborskog akademskog vajara Petera Mrakovića.
M.S.
