BELA LUGOŠI (1882-1956), velika filmska zvezda ranog holivudskog horor-žanra i najpoznatiji Drakula u istoriji svetskog filma, bio je po majci (a moguće i po ocu) bunjevačkog porekla. Kao najmlađe od petoro dece svojih roditelja Ištvana Blaška i Pauline rođ. Vojnić, Bela je rođen 20. oktobra 1882. g. u gradiću Lugošu, koji se nalazi istočno od Temišvara (današnji Lugoj u Rumuniji). Na krštenju je dobio ime Bela Ferenc Deže Blaško. Belina majka Paulina bila je devojaštvom iz poznate i razgranate subotičke bunjevačke porodice Vojnić (nije poticala ni iz jedne od dve plemićke grane ove porodice), koja se tokom 18. i početkom 19. veka naselila i po drugim mestima u Bačkoj (Paulina je rođena 1839. g. u Staroj Moravici, naselju udaljenom tridesetak kilometara istočno od Sombora, kao ćerka građanina Karla Vojnića i njegove supruge Antonije rođ. Sakmajster). Moguće da je i Belin otac Ištvan Blaško, nekadašnji vlasnik pekare, a kasnije upravnik lokalne štedionice u Lugošu, imao rodbinske veze sa bunjevačkom porodicom Blašković, koja se u 18. veku javlja u Baji i drugim bačkim naseljima (podaci govore da se u Lugoš doselio polovinom 19. veka).
Kao najmlađe od četvoro dece Bela je školu napustio posle šestog razreda (1894), nakon očeve smrti. Neko vreme radio je po rudnicima i na drugim težim poslovima. U Suboticu, u koju su iz Lugoša posle 1894. g. bile doseljene njegova majka i starija sestra Vilma, Bela dolazi kao 17-ogodišnji mladić, oko 1899. godine. Tu je radio na železnici, a prvi pozorišni nastup imao je 1901. g. u subotičkom pozorištu, kada je nastupio u horu jedne operete. Tog leta igrao je i manje uloge na sceni letnje pozornice u Kaloči. Zahvaljujući Lajošu Ihasu, upravniku subotičkog pozorišta, dobio je ulogu u predstavi „Orlovi“ (Šome Gutija i Viktora Rakošija), koja je odigrana u Subotici, 2. novembra 1901. godine. Mladi Bela je, kao početnik, impresionirao publiku svojim manirima, scenskim izgledom i držanjem, pa je ubrzo postao i miljenik subotičkih dama. U tamošnjem pozorištu ostvario je još nekoliko uloga, osim ostalog i Sirana de Beržeraka, a glumio je i u predstavi „Vino“ Geze Gardonjija. Bela je 1903. g. uzeo umetničko prezime Lugoši, po svom rodnom mestu.
Godine 1904. glumio je u temišvarskom pozorištu, posle čega je bio član putujućeg pozorišta Južnih krajeva (Delvideka) Karolja Polgara, nastupajući po pozornicama od Sombora od Velikog Bečkereka. Nakon jedne predstave u Somboru saopštio je direktoru pozorišta da odustaje od dalje saradnje. U Debrecinu je, u tamošnjem pozorištu, radio od 1908. g. i za kratko vreme imao je 45 raznih uloga, a posebno se istakao 1909. g. kao Vilijem Tel u istoimenoj predstavi. Godine 1910. g. postaje glumac Narodnog pozorišta u Segedinu, ali već naredne 1911. g. prelazi u Budimpeštu, gde u Mađarskom pozorištu zapaženo nastupa kao grof Vronski u predstavi „Ana Karenjina“. Potom glumi u Kraljevskom, pa u Dvorskom pozorištu, a 1913. g. postaje član prestižnog Narodnog pozorišta u Budimpešti, gde nastupa u većem broju uloga, mada su one često bile sporedne i manje.
Tokom Prvog svetskog rata dobrovoljno se prijavio u austrougarsku vojsku, u kojoj je odlikovan za hrabrost i proizveden u čin potporučnika, ali se, posle ranjavanja na Istočnom frontu, 1915. g. vratio u Narodno pozorište u Budimpešti. Potom je, od 1917. godine, najčešće pod umetničkim imenom Aristid Olt, počeo da se pojavljuje u filmovima tek stasavajuće mađarske kinematografije, a za kratko vreme snimo je u Mađarskoj više od deset filmova. Posle Prvog svetskog rata Lugoši postaje entuzijastičan pobornik i agitator Mađarske sovjetske republike, prilikom komunističke revolucije Bele Kuna 1919. godine. Porazom revolucije, dobio je zabranu bavljenja glumom u Mađarskoj, pa je morao da emigrira u Austriju, a potom u Nemačku, gde je 1919/20. g. nastavio da snima i glumio je u petnaestak filmova (osim ostalih, i u filmovima „Hipnoza“, „Karavan smrti“ i „Janusova glava“).
Vajmarsku Nemačku Lugoši je napustio u oktobru 1920. godine i, mada ne znajući ni reči engleskog, brodom se uputio u SAD, gde je krajem iste godine stigao u Nju Orleans. Početkom naredne godine otišao je u Njujork i tu je, sa drugim mađarskim glumcima koji su emigrirali u SAD, osnovao malo putujuće pozorište, koje je davalo predstave na istoku SAD. Prvu ulogu na engleskom jeziku imao je u brodvejskoj predstavi „Crveni mak“ 1922. godine. Naredne godine imao je i svoj američki filmski debi u melodrami „The Silent Command“ („Tiha komanda“). U leto 1927. g. markantni Bela Lugoši, sa svojim mađarskim naglaskom, savršeno glumi glavnu ulogu u brodvejskoj predstavi „Drakula“, nastaloj prema romanu Brema Stokera. Predstava dobija priznanja publike i kritike, a u Njujorku je, pre američke turneje, uspešno prikazana čak 261 put. Nakon američke turneje odlučio je 1928. g. da ostane u Holivudu, gde 1929. g. snima film „Žena pod velom“.
Konačno, Lugoši 1931. g. dobija i glavnu ulogu u filmu „Drakula“, reditelja Toda Brauninga, koja će mu doneti međunarodnu filmsku slavu i status „ikone horora“. Film je bio zvučni i snimljen je u produkciji filmske kuće Universal Pictures (američka Kongresna biblioteka svrstala ga je 2000. g. među ostvarenja koja imaju status kulturnog, istorijskog i estetskog nacionalnog blaga SAD). Lugoši u filmu glumi sa Edvardom van Slounom, Helen Čendler, Dejvidom Menersom i Dvajtom Frajem. Film je u svakom pogledu bio uspešno ostvarenje, kako u umetničkom, tako i u komercijalnom.
Ipak, veliki uspeh filma „Drakula“ ograničio je glumačku karijeru Bele Lugošija na uloge horor negativaca, pa je narednih godina igrao skoro isključivo uloge tog profila, u filmovima „Ubistva u ulici Morg“ (1932), „Beli zombi“ (1932), „Ostrvo izgubljenih duša“ (1932), „Crna mačka“ (1934), „Gavran“ i „Znak vampira“ (1935), „Nevidljivi zrak“ (1936), „Sin Frankenštajna“ (1939), „Crni petak“ (1940), itd. (iz njih se izdavaja, po svom žanru, romatnična komedija „Ninočka“, u kome je 1939. g. Bela Lugoši glumio sa Gretom Garbo).
U nekim od horor filmova Lugoši je glumio sa poznatim i popularnim filmskim glumcem tog vremena Borisom Karlofom, sa kojim je 1941. g. počeo da priprema film „Čudovište iz Sombora“ („Monster from Zombor“), ali zbog početka rata i promene profila holivudske filmske industrije ka ratnoj tematici, projekat nikada nije dovršen. Nejasno je da li je u naslovu filma reč o bačkom Somboru ili njegovom imenjaku, malom naselju koje je kroz istoriju beleženo sa imenima Zombor, Szombor, Nagy Szombor i Magyarzsombor, a koje se nalazilo u Erdelju (Transilvaniji) – danas seoska opština Zimbor u Rumuniji. U narednim godinama Lugoši glumi u horor-filmovima „Duh Frankenštajna“ (1942), „Frankenštajn upoznaje vukodlaka“ (1943), „Povratak vampira“ (1943) i „Krvavi otmičar“ (1945), a Drakulu ponovo igra u filmu „Abot i Kostelo upoznaju Frankenštajna“ (1948).
Bela Lugoši, nekadašnji zavodljivi umetnik subotičkih, somborskih, bečkerečkih, temišvaraskih, debrecinskih, segedinskih i peštanskih pozornica, a potom planetarno poznat u ulozi markantnog krvožednog povampirenog transilvanijskog grofa, bio je, polovinom 20. veka, na pragu starosti, donekle zaboravljen i osiromašen, ali opskurnog ponašanja i, nažalost, sve više zavistan od narkotika (morfijuma). Na lečenju od zavisnosti proveo je deo 1955. godine u državnoj bolnici u Norvalku (Kalifonija). Kraj njegove umetničke karijere obeležili su niskobudžetski i nižerazredni filmovi, poput „Bela Lugoši upoznaje bruklinskog gorilu“ (1952), kao i saradnja sa Edom Vudom, koga smatraju najgorim i najnesposobnijim rediteljem u istoriji filma. Bela Lugoši se pojavljuje u njegovim naivnim ostvarenjima koja su bila zapanjujuće loša, do te mere da danas imaju kultni status. Poslednje pojavljivanje Bele Lugošija zabeleženo je 1956. g. u Vudovom filmu „Plan 9 iz svemira“ (njihovom saradnjom bavi se i film „Ed Vud“, snimljen 1994. godine, sa Džonijem Depom u naslovnoj ulozi, u kome Belu Lugošija igra Martin Landau, u interpretaciji za koju je 1995. g. dobio Oskara za najbolju sporednu mušku ulogu).
Bela Lugoši preminuo je u 74. godini života, 16. avgusta 1956, u svojoj kući u Los Anđelesu, a sahranjen je u ogrtaču koji je nosio u ulozi Drakule. Za života je snimio 107 filmova, od kojih skoro trećinu u eri nemog filma. Mada su mnogi od njegovih, posebno kasnijih filmova, pripadali B-produkciji, ime Bele Lugošija ostalo je zabeleženo u istoriji filma kroz ulogu prvog i najpoznatijeg Drakule. Vremenom, Lugoši je, nakon smrti, sve više dobijao kultni status, čemu je, svakako, doprinela i poznata kompozicija „Bela Lugosi’s Dead“, rok grupe „Bauhaus“, objavljena kao prvi singl ovog benda, u leto 1979. godine. I danas Bela Lugoši, nekadašnji mađarski glumac bunjevačkog porekla, ima brojne poštovaoce širom planete, koji ga smatraju jednim od najprepoznatljivijih likova u istoriji svetskog filma.
M.S.
