SLOBODA PLAĆENA ZLATOM

Nakon četiri godine učešća somborskih graničara u Ratu za austrijsko nasleđe, carica Marija Terezija, za čije su pravo na presto Somborci ginuli po evropskim ratištima u Češkoj, Šleziji, Baravskoj i na Rajni, 1. jula 1745. g. oduzela je Somboru status vojničkog šanca na Potiskoj vojnoj granici, a ovdašnji graničari, koji su činili četiri petine stanovništva Sombora, stavljeni su pred izbor da napuste Sombor i presele se na Posavsku vojnu granicu u Sremu, ili da ostanu ovde i postanu komorski podanici (tzv. „paori“), koji će Kraljevskoj komori plaćati zakup zemlje. Ni jedno ni drugo rešenje Somborcima nije bilo prihvatljivo, pa su krajem 1745. g. započeli borbu da njihovo mesto dobije status slobodnog i kraljevskog grada. Skoro tri godine trajali su teški pregovori izaslanstva somborskih graničara sa Bečkim dvorom, uz brojne spletke i prepreke koje su širile i preduzimale Bačka županija i Komorska uprava kako bi onemogućile ovaj naum. Konačno, u martu 1747. godine, carica i kraljica Marija Terezija dala je saglasnost da Sombor može da dobije željeni privilegovan status ukoliko u ratovima ispražnjenu carsku blagajnu grad uplati iznos od 150.000 rajnskih florina (forinti).

Somborci, koji tako visok iznos nisu imali, niti su mogli da ga sakupe između sebe (grad je tada imao svega oko šest hiljada stanovnika, a potreban iznos bio je veći od ukupne vrednosti njihove nepokretne imovine), počeli su potragu za kreditorima, koja je trajala više meseci. Kada su konačno pronađeni potencijalni kreditori, u Somboru je, 22. februara 1748. godine, održan zbor na kome je bilo prisutno 518 porodičnih starešina. Oni su se jednoglasno izjasnili da imaju poverenje u svoje izaslanike Martina Parčetića, Stepana Karalića i Atanasija Stojšića, te su ih ovlastili da, u ime građana Sombora, mogu da podignu zajam od 150.000, a u slučaju potrebe i do 200.000 florina (forinti), kao i da potrebnu svotu mogu da uplate u carsku blagajnu. Jemci zajma bili su svi žitelji grada, sa celokupnom ličnom i gradskom pokretnom i nepokretnom imovinom.

Odmah potom somborska opština dobila je i potrebnu saglasnost Bačke županije za podizanje kredita, koja je 12. marta 1748. g. dostavljena u Beč izaslanicima grada. Somborski izaslanik Martin Parčetić i savetnik ili agent Somboraca u Beču Johan Somboraca Matoloj,  predali su saglasnost i garancije na nadležna mesta, te je konačno, 21. marta 1748. godine, sa baronom Francom Teofilom de Palmom načinjen ugovor o kreditu u iznosu od 120.000 rajnskih florina (sa godišnjom kamatnom stopom od šest procenata), od čega je on pokrio 16.000 florina, a njegovim posredovanjem i garancijom pribavljen je ostatak od njegovih bliskih srodnika – barona Karla Jozefa de Palma (59.000) i baronice Renate Elizabete de Palm, rođ. Majern (23.000), kao i od Kristijane rođ. de Folkern, udove generala fon Latermana (22.000 florina).

Na osnovu ovog ugovora, izaslanicima je, preko Bečke građanske banke, isplaćen i prvi iznos od 100.000 florina (forinti), koji je, već posle dva dana, 23. marta 1748. godine, agent Matolaj uplatio u državnu blagajnu. O tome je Martin Parčetić istog dana pismom izvestio somborsku opštinu. Preostalu šestinu kreditnog iznosa od barona de Palma (20.000 florina), nakon završne isplate, Matolaj je uplatio u blagajnu 2. maja 1748. godine.

Nastala je užurbana potraga za pronalaskom preostalih 30.000 forinti, čiji je rok za uplatu već isticao. Posle nekoliko neuspelih pokušaja i uprkos ranijim preporukama izaslanika svojim sugrađanima da sopstvenim snagama sakupe nedostajućih 30.000 forinti, opština je pristala na novo zaduženje i već 7. juna 1748. g. dobijena je pozajmica od kreditora Jozefa Ajzenkola, u visini od 37.000 forinti. Istog dana, po primitku ovog iznosa, u državnu blagajnu uplaćeno je preostalih 30.000 forinti, čime je Sombor isplatio celokupan iznos od 150.000 forinti za dodelu elibertacionog statusa, o čemu je somborsku opštinu pismom od 12. juna 1748. g. izvestio agent Johan Matoloj. Time je u potpunosti bila izvršena obaveza grada u pogledu otkupa elibertacionog statusa.

Mada je nezahvalno upoređivati nekadašnje naspram sadašnjih vrednosti jer je tačnost takvog poređenja uvek upitna i zavisi od čitavog niza faktora, često se postavlja pitanje kolika bi zapravo bila današnja vrednost iznosa od 150.000 florina ili forinti, koji su građani Sombora u proleće 1748. g. uplatili za elibertaciju svog grada. S obzirom na protok vremena od 275 godina, teško je naći pouzdan osnov za poređenje (npr. zlato, srebro, žitarice ili rogata marva) jer svaki od njih, u današnjim uslovima, daje zasebnu vrednost, koja se u konačnom zbiru značajno razlikuje od ostalih upoređivanih činilaca. Ipak, za slične procene najčešće se koristi cena zlata, uprkos oscilacijama njegove vrednosti kroz istoriju (samo tokom poslednjih pola veka vrednost zlata realno je porasla za tri i po puta).

Kako bi uopšte mogli da poredimo nekadašnje i sadašnje vrednosti, moramo znati da su, polovinom 18. veka, u vreme vladavine carice i kraljice Marije Terezije, austrijski florin ili mađarska forinta imali masu od 14,415 grama srebra, čistoće 87,5%. Dva florina (forinte) činila su jedan talir, u kome je bilo 28,83 grama srebra iste čistoće. U istom razdoblju kovan je i carsko-kraljevski dukat Marije Terezije, koji je imao 3,46 grama zlata (finoće 986), a vredeo je četiri florina (forinte) i deset krajcara (florin ili forinta imali su po 60 krajcara). Dakle, iznos od 150.000 forinti (odnosno 75.000 talira), koliko je Sombor morao da uplati u carsku blagajnu za otkup statusa slobodnog i kraljevskog grada, bio je saobrazan sumi od 36.000 carskih dukata, odnosno masi od 124,56 kilograma najfinijeg zlata (prema prosečnoj ceni zlata tokom poslednje decenije, to bi bilo adekvatno savremenoj vrednosti od skoro šest miliona evra; ukoliko bismo kao parametar primenili cenu zlata  današnju cenu zlatu, iz februara 2024. godine, vrednost uplaćenog iznosa iznosila bi 7.536.000 evra, a vrednost ukupnih troškova elibertacije do 1766. g. iznosila bi danas preko 12 miliona evra).

Ako bismo kao parametar uzeli tadašnju i današnju cenu rogate marve, npr. krava muzara, prosečne mase od 350 kilograma, koje su u vreme elibertacije vredele 15 forinti po grlu (sledi da je uplaćeni iznos bio adekvatan vrednosti krda od deset hiljada krava), današnja vrednost iznosa za elibertaciju bila bi znatno viša od one procenjene na osnovu cene zlata, odnosno iznosila bi između 12 i 14 miliona evra. Nasuprot tome, poređenja na osnovu cena srebra ili žitarica (pšenice) dala bi znatno niže konačne vrednosti. Ukoliko bi se kao merilo uzela vrednost srebra (150.000 florina imalo je masu 2.162,25 kilograma srebra), adekvatan iznos uplate za elibertaciju iznosio bi samo oko milion i po evra u današnjoj vrednosti (za razliku od zlata, realna cena srebra značajno je opala tokom poslednjeg veka). Kada bi ekvivalent predstavljala cena pšenice, koja se, krajem 1740-ih, prodavala za 45 krajcara (0,75 florina ili forinti) po jednom požunskom merovu (51,2 kg zrna), današnja cena elibertacije Sombora bila bi preko tri miliona evra (treba imati u vidu izrazit napredak u proizvodnji pšenice u poređenju sa uzgojem ove žitarice pre 275 godina).

Kakogod, bio je ovo za mali grad ogroman iznos, vredniji od celokupne nepokretne imovine njegovih žitelja, a ne treba smetnuti s uma i da je tadašnji Sombor, prema poreskom popisu iz 1750. godine, imao svega 1.055 domaćinstava, uključujući i nekadašnja komorska domaćinstva.

Veoma je teško izračunati i ukupne troškove elibertacije Sombora, sa obzirom da, osim osnovne cene od 150.000 florina ili forinti uplaćenih u državnu blagajnu, treba uzeti u obzir i sve troškove trogodišnjeg boravka dvojice, a povremeno i više gradskih izaslanika u Beču, potom troškove skoro trogodišnje službe savetnika Johana Matolaja, kao i sve kamate koje su, po osnovi od šest procenata na godišnjem nivou, tekle već od juna 1747. godine, a posebno od proleća 1748. godine, kada je podignut i najveći deo kredita. Celokupna pozajmljena svota za potrebe elibertacije grada iznosila je 189.000 forinti (120.000 od baronske i bankarske porodice de Palm, 37.000 od Jozefa Ajzenkola, 15.000 od opštine Halaš, 10.000 od Johana Heršinga, 4.000 od gospodara Zombarda i 3.000 forinti od naselja Sabadsalaš).

Za otplatu kredita korišćena su sredstva žitelja Sombora, koji su počeli da uplaćuju obaveze za elibertaciju, a zauzvrat su, srazmerno visini uplaćenog iznosa, dobijali zemljišne posede na gradskim pustarama. Spisak tih uplatilaca za elibertaciju jedan je od prvih dokumenata Magistrata slobodnog i kraljevskog grada Sombora (hronološki je četvrti po redu) i u njemu su zabeležena imena 188 somborskih žitelja, koji su ukupno uplatili u gradsku kasu uplatili 71.990 forinti. Oni su, očito, potpisali neku vrste obaveze (stoga je izvorni dokument i overen potpisima i pečatima) da će naznačeni obećani ili prijavljeni iznos za elibertaciju, odnosno za otkup gradskih poseda na pustarama, isplatiti u određenom roku. Zemlja im je odmah data na korišćenje (ili su je koristili od ranije), te su već 1750. g. plaćali gradski porez na zemljišne posede, ali njeni vlasnici postajali su tek nakon isplaćene sume. Ipak, taj taj iznos, koji nije bio dovoljan za otplatu kredita, pristizao je sporo i u ratama, pa krediti nisu bili vraćeni u dogovorenom roku i prema ugovorenoj dinamici, niti su za njih plaćane godišnje kamate, te se dug, iz godine u godinu, sve više gomilao.

Kako grad nije plaćao kamate, niti pravovremeno vraćao glavnicu za veći deo duga, polovinu svih somborskih dugova otkupio je 1751. g. grof Adam Baćanji i veoma brzo je sudskim putem zaplenio veći deo gradske imovine (okolnih pustara), a doveo je i svoje pandure da naplaćuju poreska davanja dok se ne isplati sav preostali dug. Grad je pokrenuo protivtužbu i parnica je trajala skoro jednu deceniju, sve do 1763. godine. Krajem te godine, uplašeni vešću o smrti Franca Jozefa Redla, bačkog komorskog administratora, koji je do somborske elibertacije bio njen najveći protivnik, a nakon elibertacije postao je najznačajniji zastupnik i zaštitnik interesa grada (i zdanje svoje administracije smestio je 1750. g. u Sombor), Somborci su shvatili da se pitanje duga prema Baćanjiju mora hitno rešiti. Delimično sopstvenim sredstvima, a delimično novim pozajmicama, isplaćen je početkom 1764. g. celokupan dug grofu Baćanjiju, te je odlazak njegovih pandura grad proslavio kao svoje ponovno oslobođenje.

Dokument somborskog Magistrata, koji obuhvata obračunski period od maja 1749. do kraja 1766. godine, navodi kao ukupan iznos potrošen na uplatu za elibertaciju, sumu od 250.225 forinti i 151/2 denara.

Nakon decenija isplata narednih kreditnih obaveza, tek je 1796. g. gradska blagajna završila godinu sa pozitivnim bilansom, a poslednji anuiteti elibertacionih zajmova isplaćeni su 1806, odnosno 57 godina posle elibertacije grada.

Ovaj visoki, ali ne i zaludno plaćen iznos, omogućio je Somboru vidni razvoj i napredak u svim sferama života tokom narednih decenija (od 1786. g. Sombor je postao i administrativno središte Bačke, kasnije Bačko-bodroške županije). Velika materijalna žrtva Somboraca za otkup svoje slobode i danas svedoči o snažnoj želji da sami odlučuju o svom gradu, čuvajući sopstvene interese, a time i budućnost svojih potomaka.

Milan Stepanović