ĐORĐE LEBOVIĆ – DRAMATURG, SCENARISTA I PISAC NAJBOLJEG ROMANA O SOMBORU

ĐORĐE LEBOVIĆ, književnik, dramaturg i scenarista, rođen je 27. juna 1928. g. u Somboru, kao sin Pavla Lebovića, trgovca i pozorišnog reditelja-amatera, poreklom iz somborske jevrejske porodice, sa nacionalno izmešanim rodbinskim vezama (srpskim, mađarskim i nemačkim). Osnovnu školu Đorđe je pohađao između 1934. i 1938. g. u Zagrebu, gde je živela njegova majka nakon razvoda, a 1938. g. vratio se u rodni grad i upisao u Gimnaziju. Školovanje je prekinuo u aprilu 1944. godine, krajem šestog razreda Gimnazije, kada je, kao pripadnik jevrejske zajednice, deportovan sa ostalim somborskim Jevrejima u koncentracioni logor Aušvic. Mladi Lebović bio je, igrom slučaja, jedan od retkih ovdašnjih Jevreja koji je preživeo holokaust, u kome je stradao najveći deo njegovih sunarodnika (Lebović je tokom rata izgubio 40 članova uže i šire porodice). U Sombor se vratio po završetku Drugog svetskog rata i 1945/46. g. nastavio je školovanje u Gimnaziji, u kojoj je maturirao 1947. godine. Još kao đak Gimnazije, Đorđe Lebović režirao je Nušićev „Put oko sveta“, koji je 1946. g. izvela školska dramska sekcija.

Posle mature Lebović je 1947. g. dobio stipendiju za studije na Tehničkom fakultetu u Beogradu, ali se već 1948. g. upisao na Odsek za filozofiju beogradskog Filozofskog fakulteta, na kome je diplomirao 1951. godine. Neko vreme (1953) radio je kao novinar Radio Novog Sada, a potom (1954/55) kao kustos Muzeja pozorišne umetnosti u Beogradu. Bio je od 1955. g. upravnik Letnje pozornice u Topčideru, a od 1960. g. upravnik Izložbenog paviljona u Beogradu. Između 1979. i 1981. g. direktor je Drame u Beogradskom dramskom pozorištu, posle čega je penzionisan.

Đorđe Lebović je osnivač i prvi predsednik Udruženja dramskih pisaca Srbije (1976). Bio je član Evropskog komiteta – Aušvic i jedan od osnivača Beogradskog kruga početkom 1990-ih. Kao protivnik bujajuće ratne ideologije na prostorima nekadašnje Jugoslavije, iselio se 1992. g. u Izrael, a u Srbiju se vratio 2000. godine.

Književno delo Đorđa Lebovića iskazano je kroz razne žanrove (drame, novele, eseje, memoarsku prozu, filmske scenarije i scenarije za strip). U njegovom dramskom stvaralaštvu posebno se ističe trilogija po motivima iz logorskog života, sa dramama: „Nebeski odred“ (1956), „Haleluja“ (1964) i „Viktorija“ (1968). Po mišljenju teatrologa Lebovićeva drama „Nebeski odred“ (nastala u saradnji sa piscem A. Obrenovićem) predstavlja začetno delo savremene srpske dramaturgije (o tri svoje poznate drame, motivisane logorskim životom, Lebović je rekao: Kada sam se vratio iz logora u život, video sam pred sobom samo dva izbora – zaboraviti ili govoriti. Prvo nisam mogao, znači drugo sam morao). Na jugoslovenskim i evropskim pozornicama izvođene su i brojne druge njegove drame: „Tri groteske“ (1959); „Svetlosti i senke“ (1960); „Cirkus“ (1962); „Šarlatan“ (1965); „Srebrno uže“ (1967); „Lutka sa kreveta br. 21“ (1967, 2022); „Usamljena gomila“ (1969); „Pali anđeli“ (1971); „Dolnja zemlja“ (1981) i „Sentandrejska rapsodija“ (1983), rađene po motivima iz dela Jakova Ignjatovića; Ravangrad 1900 (1982, 2002), rađena po motivima pripovedaka Veljka Petrovića (pomenuta predstava, u režiji Dejana Mijača, imala je premijeru u Narodnom pozorištu Sombor, krajem novembra 1982. godine, i odigrana je nekoliko dana potom u Srpskom narodnom pozorištu u Novom Sadu, ali je, zbog političkih pritisaka, uskoro skinuta sa repertoara jer se smatralo da u njoj ima previše asocijacija na tadašnju političku situaciju na Kosovu i Metohiji); „Malj za veštice“ (1985); „Kraj hiljadite partije“ (1999), nastala po drami Semjuela Beketa; „Crni kovčeg“ (1999); „Svetionik“ (1999); „Hiljadita noć“ (1999) i posthumno „Klopka“ (2011). Njegove drame izvodila su pozorišta u Beogradu (Narodno pozorište, Atelje 212, Jugoslovensko dramsko pozorište, Savremeno pozorište – Scena na Crvenom Krstu i Beogradsko dramsko pozorište), Novom Sadu (Srpsko narodno pozorište i Novosadsko pozorište), Prištini (Oblasno narodno pozorište – Srpska drama i Albanska drama), Bačkoj Topoli (Sresko mađarsko narodno pozorište), Kikindi (Narodno amatersko pozorište), Somboru (Narodno pozorište), Subotici (Narodno pozorište), Vršcu (Narodno pozorište „Sterija“), Banjaluci (Narodno pozorište Bosanske Krajine), Užicu (Narodno pozorište), Nišu (Narodno pozorište), Osijeku (Narodno pozorište), Sarajevu (Kamerni teatar 55) i Ljubljani (Mestno gledališče), a igrana su i na pozornicama u Celju, Zagrebu, Mostaru, Titogradu (Podgorici), Skoplju (na makedonskom i turskom), Bitolju itd. U inostranstvu Lebovićeve drame izvodila su pozorišta u Poljskoj (Varšava, Krakov, Katovice i Sosnovec), Čehoslovačkoj (Prag), Nemačkoj (Karlsrue i Nirnberg), Mađarskoj (Budimpešta i Vesprem) i Rumuniji (Sfantu Georg).

Neke od njegovih drama objavljene su i kao zasebna štampana izdanja. Godinama je, kao autor, sarađivao sa listovima i časopisima Jež, Pozorišni život, Delo, NIN, Student, Borba, Jevrejski almanah, Oslobođenje, Odjek, Letopis Matice srpske i Scena, a u navedenoj periodici ostale su rasute njegove novele i eseji, koji su sakupljeni i objavljeni u knjizi „Anđeli neće sići sa nebesa“ (Beograd, 2021).

Lebović je bio autor i više radio-drama: „Svetlosti i senke“ [„Ponor“ i „Svetionik“] (1959); „Sahrana počinje obično popodne“ (1960); „Hiljadita noć“ (1960); „Do viđenja, druže Gale (1960); „Snežna padina“ (1961); „Crni kovčeg“ (1962); „Pustinja“ (1967); „Apokalipsa“ (1970) i „Traganje po pepelu“ (1985). Osim na jugoslovenskim radio-stanicama (gde su, uz južnoslovenske jezike, izvođene i na mađarskom, albanskom, turskom i italijanskom) Lebovićeve radio-drame izvođene su i na programu Bi-Bi-Sija u Velikoj Britaniji, Bavarskog radija u Minhenu i radija u Frankfurtu i Kelnu (SR Nemačka), Berlinu (DR Nemačka) te u Irskoj, Holandiji, Švedskoj, Finskoj, Italiji, Austriji, Čehoslovačkoj, Poljskoj, Rumuniji i Izraelu.

Od 1966. do 1999. g. napisao je 12 scenarija za televizijske filmove i serije kako po svojim delima, tako i kao adaptacije dela drugih autora. Po Lebovićevim scenarijama snimljeno je i devet filmova: „Nebeski odred“ (Lovćen film, 1961); „Ubica na odsustvu“ (Bosna film, 1965); „Glineni golub“ (Bosna film, 1966); „Neka daleka svjetlost“ (Bosna film, 1969); „Most“ (Bosna film, 1969); „Devojka sa Kosmaja“ (FRZ, 1972); kultno delo jugoslovenskog partizanskog filma „Valter brani Sarajevo“ (Bosna film, 1972); „Partizanska eskadrila“ (Centar film, 1979) i „Moj brat Aleksa“ (Beograd film, 1991). Inače, film „Valter brani Sarajevo“ bio je distribuiran u 60 zemalja, a najveći uspeh postigao je u NR Kini, u kojoj je postao najgledaniji i najpopularniji strani film tokom 1970-ih. Zahvaljujući omiljenosti i čestim bioskopskim i televizijskim prikazivanjima u Kini, „Valter brani Sarajevo“ postao je jedan od nagledanijih ratnih filmova svih vremena, a pretpostavlja se da ga je videlo oko milijardu i petsto miliona gledalaca.

Sa strip-crtačem Julesom Radilovićem iz Zagreba, Lebović je bio autor deset epizoda strip-serije „Partizani“, koja je izlazila između 1977. i 1989. godine, i u to vreme, osim u Jugoslaviji, postigla je zapažen uspeh i u Holandiji.

Đorđe Lebović nagrađen je sa tri Sterijine nagrade (dve redovne i jednom vanrednom) za drame „Nebeski odred“, „Haleluja“ i „Viktorija“, a drama „Nebeski odred“ dobila je 1994. g. i povelju RTS-a kao jedna od 12 najboljih među 720 dramskih ostvarenja nastalih na srpskom jeziku tokom prethodna pola veka. Njegove radio-drame „Svetlosti senke“ i „Sahrana obično počinje popodne“ dobile su prve nagrade na Festivalu jugoslovenske radio-drame 1959. i 1960. godine, a drama „Svetlosti i senke“ (u izvođenju Bavarskog radija iz Minhena) dobila je 1959. g. i prvu nagradu na Festivalu radio drame u Navidadu (Čile). Lebovićeva radio-drama „Traganje po pepelu“ Dramskog programa radio Beograda, nagrađena je sa Prix Italia na Međunarodnom festivalu radija i televizije u Palermu 1985. godine. Dodeljena mu je i Povelja za doprinos i unapređenje filmske umetnosti u Bosni i Hercegovini (1988). Vlada Poljske odlikovala ga je ordenom za doprinos idejama mira.

Po povratku u Srbiju, sve do smrti, Lebović je posvećeno i istrajno radio na rukopisu svog autobiografskog romana „Semper idem“, koji će ga, posthumno, u svetu književnosti učiniti poznatijim nego za života. Ovaj nedovršen roman-hronika (tri poslednja poglavlja ostala su nenapisana) o detinjstvu u predratnom Somboru, ispričan iz perspektive jevrejskog dečaka koji posmatra približavanje i širenje nacizma, zbog osobenog piščevog stila i originalnog postupka, kao i zbog teme i njene književne transpozicije, prepoznat je, jedinstvenim ocenama književne kritike, kao prvo remek-delo srpske književnosti u 21. stoleću, koje je, ujedno, predstavljalo i magnum opus autora, te vrhunac savremene realističke srpske proze. Knjiga „Semper idem“ objavljena je do danas u 13 izdanja na srpskom jeziku, a 2021. g. prevedena je i objavljena na mađarskom jeziku.

Po Lebovićevom romanu Narodno pozorište u Somboru je, krajem novembra 2019. godine, premijerno izvelo predstavu „Semper idem“, u režiji i dramatizaciji Gorčina Stojanovića, svakako najdužu u profesionalnoj istoriji ovog pozorišta (u trajanju od pet časova, sa tri pauze). To pozorišno ostvarenje trijumfovalo je na 65. Sterijinom pozorju 2020. godine, osvojivši Sterijine nagrade za najbolju predstavu, za režiju, za glumačko ostvarenje i za najbolju epizodnu ulogu. Specijalnu nagradu predstava je dobila i na 70. festivalu profesionalnih pozorišta Vojvodine.

Đorđe Lebović jedan je od retkih naših autora koji je tek nakon smrti postao široko prihvaćen u književnom svetu, a zanimanje za njegova dela, život i rad danas su znatno prisutnija nego tokom poslednjih decenija njegovog života. Lebović je preminuo je u Beogradu, 22. septembra 2004. godine, u 77. godini.

Milan Stepanović

[Tekst autora prenesen je iz njegove monografije “150 godina Gimnazije u Somboru”]