LEMEŠKA CRKVA (CRKVA ROĐENJA BLAŽENE DJEVICE MARIJE U SVETOZARU MILETIĆU)

Posle više od četiri decenije somborskim graničarima je 1745. godine, prilikom razvojačenja somborskog vojničkog šanca, oduzeta pustara Miletić, koja se nalazila severoistočno od grada. Pustara je postala posed Kraljevske komore koja je, između 1747. i 1750. godine, ovde naselila više desetina mađarskih i bunjevačkih plemićkih porodica katoličke veroispovesti, te je tako nastalo prvo plemićko selo u Bačkoj, nazvano Miletić (kasnije Nađ Miletić, pa Nemeš Militič ili Lemeš, a danas Svetozar Miletić). Svega nekoliko godina po doseljenju, naseljenici su odlučili da podignu prvu katoličku crkvu u selu.

Prva miletićka crkva, posvećena Rođenju Blažene djevice Marije (Maloj Gospojini), podignuta je 1752/53. g. u središtu sela, na istom mestu gde se i danas nalazi. O tome je ostao zapis u Letopisu franjevačkog manastira u Somboru, u kome piše da je 16. jula 1752. godine, u vreme pontifikata pape Benedikta XIV, vladavine carice i kraljice Marije Terezije i nadbiskupske uprave kaločkog nadbiskupa barona Ferenca Klobušickog, u prisustvu okolnih i lokalnih plemića, časni otac Mirko Budai, starešina somborskog franjevačkog manastira, postavio kamen-temeljac crkve koja se podiže o trošku plemenitih stanovnika sela Miletića. Prva miletićka crkva bila je sagrađena od sirove cigle i njena dužina iznosila je 15 hvati (28,5 metara), a širina pet hvati (9,5 metara). Krov je bio pokriven trskom. Prvi seoski župnik bio je Martin Firanj, a iste godine počelo je vođenje crkvenih protokola (matica krštenih, venčanih i umrlih), u kojima su, osim stanovnika Miletića, sve do početka 1760-ih beleženi i stanovnici susednog sela Čonoplje (pre uspostavljanja seoske crkvene župe stanovnici Miletića su krštavani i venčavani najčešće u tadašnjoj somborskoj franjevačkoj crkvi, današnjoj crkvi Presvetog Trojstva).

Od 1803. g. crkva je bila pod patronatom 36 plemićkih porodica, koje su postale vlasnici sela i seoskog atara. Prema podacima iz 1810. g. crkva je bila dugačka 22 hvata (41,8 metara), što znači da je krajem 18. ili početkom 19. veka bila produžena. U to vreme u izgradnji je bio crkveni toranj (kada je dovršen bio je visok 103 stope, ili oko 32,5 metra), sa četiri zvona, čiji je današnji limeni krov nastao znatno kasnije (1888. godine). Menjan je istovremeno i pod crkve i sređivani su njeni prozori. Pored crkve nalazio se župni dvor – prizemna kuća podignuta 1773. g. od naboja i delimično od cigala, sa dve sobe za župnika i jednom za kapelana, te sa prostorijom za poslugu, podrumom, štalom, ambarom, malim vrtom i drvenom ogradom oko kuće. Župni dvor je dograđen tokom 1830-ih, zahvaljujući prilogu Kaločke nadbiskupije od 2.000 forinti (župnik je sada imao tri sobe, kapelan jednu, a podignut je čardak i proširena je štala za četiri konja i četiri grla rogate marve). Crkva je, zbog ruiniranosti, ponovo temeljno obnovljena i proširena 1818. godine. Prema zapisu iz 1825. g. u crkvi su bila dva oltara – glavni, posvećen Rođenju Blažene djevice Marije, i bočni oltar, posvećen sv. Ivanu Nepomuku. Postojao je kor (balkon) na kome su se nalazile orgulje sa pet registara, ali su se često kvarile. Župi (parohiji) pripadalo je 74 jutra oranica i 12 jutara livade u seoskom ataru.

Godine 1842. crkva je skoro potpuno ponovo izgrađena, a tada su srušeni svi zidovi, osim pročelja crkve i tornja, i na njihovom mestu sazidani su novi, od kvalitetne cigle i čvrstog materijala. Crkva je ujedno i dodatno produžena za četiri hvata (7,6 metara). Na tornju je postavljen časovnik, a dogradnju crkve obezbedila je seoska opština – vernici i bogatije plemićke porodice (oko 15.000 forinti), uz pomoć Kaločke nadbiskupije od 2.800 forinti. Po završetku obnove i dogradnje crkva je bila duga 47,75 metara, široka 16,25 metara, a visoka devet metara. Istovremeno, crkva je 1842. g. dobila još jedan (treći) oltar, posvećen Isusovom krštenju. Tradicionalno, leva strana crkve bila je bunjevačka, a desna mađarska. Imućnije plemićke porodice kupovale su svoje stoce (klupe) u crkvi, a strogo se pazilo da u njima mogu da sede samo vlasnici.

U crkvi se nalaze i stara propovedaonica, kao i pneumatičke orgulje na koru, koje su postavljene 1912. godine, nakon obnove crkve. Orgulje su sa 12 registara, a proizvela ih je temišvarska radionica „Wegenstein Lipod es fia“ (njene mesingane cevi, kao i crkvena zvona, odnete su tokom Prvog svetskog rata, za vojne potrebe).

Slika (ili pala) iznad velikog oltara postavljena je 1818. godine, a njen autor je slikar Franc Lohbihler (1777-1854). Osim nje, u crkvi su postavljene i slike (ikone) Blažene djeve Marije (rad slikara Martona Kosareka iz Baje, 1861) i Sv. Franje sa stigmama (rad somborskog slikara Lajoša Štajnera iz 1894. godine).

Prilikom temeljne obnove crkve 1911. g. oltar je dobio današnji oblik, a unutrašnjost crkve (raskošno ukrašene zidne freske na stropu) oslikao je mađarski slikar Ferenc Lor (1871-1946).

Crkveni prozori su visoko uzdignuti, a 11 ih je ukrašeno vitražima, koji su postavljeni o trošku imućnijih porodica (Černuš, Vidaković, Odri, Kermendi, Alfeldi, Molnar, Vujević, Horvat, Knezi, Deker i Paštrović).

U crkvi se nalazi i više drvenih figura svetitelja, dve ispovedaonice i klupe (načinjeni posle obnove 1911), kao i krstionica.

Nakon što su u vreme Prvog svetskog rata odneta zvona iz crkve (ostavljeno je samo jedno, od 292 kg, koje je izliveno 1896. g. u Baji), u crkveni toranj su 1924. g. postavljena dva nova manja zvona (od 98 i 50 kg), a starije veliko zvono, koje je bilo napuklo, preliveno je i posvećeno 1959. godine. Kada je Drugi vatikanski koncil (1962-65) uveo služenje mise na narodnim jezicima, postavljen je misni oltar u vidu stola, a sveštenik je od tog vremena bio okrenut prema vernicima. Tada je uklonjena i pregrada od kovanog gvožđa iza koje se ranije sveštenik kretao tokom održavanja mise.

U crkvi je 1823. g. sahranjen Andraš Odri, dugogodišnji uticajni podžupan Bačko-bodorške županije, a iznad njegovog groba, bočno od oltara, nalazi se nadgrobna ploča sa zapisom na mađarskom i sa plemićkim grbom porodice Odri. Značajnije obnova crkve izvedene su 1965. i 2005. godine, a u novije vreme postavljeni su postolje sa Pietom i oltar Gospe Lurdske, koji je početkom 21. veka prenet iz zapuštene katoličke crkve u selu Kljajićevu (ranije Krnjaji).

Ispred crkve nalazi se kameni krst (križ, raspelo), koji je 1796. g. podigao Ivan Pijuković, kao i dva spomenika u vidu stuba (stariji spomenik Blažene djeve Marije, koji je 1924. g. popravljen o trošku devojčice Estere Alage, i spomenik Presvetom Trojstvu, koji je 1923. g. podigla udovica Karolina rođ. Horvat, supruga pok. Šime Vujevića).

Do 1923. godine, kada je miletićka crkva izuzeta iz jurisdikcije Kaločke nadbiskupije i kada je postala deo novouspostavljene Subotičke biskupije, župnici crkve bili su: Martin Firanj 1752-1774; Petar Radič 1774-1780; Pavle Mihaljević 1781-1789; Emerik Trsćanski 1790; Janoš Hari 1791-1794; Đura Bošnjak 1795-1820; Filip Poljaković 1821-1851; Đura Volarić 1852-1864; Jene Sečenji 1865-1888; Nikola Kulundžić (administrator) 1889; Paja Vidaković 1890-1909, 1911; Peter Litvai (administrator) 1910. i Baltazar Bolto Agatić 1912-1923. i kasnije, pod jurisdikcijom Subotičke biskupije, sve do 1941. godine. Župnik je, od 1942. do 1947. godine, bio Karolj Lantoš, a potom je, od 1947. godine, punih 40 godina, zaslužni miletićki župnik bio Ivan Beneš (on je, osim svog pastirskog rada, obrađivao zemlju i bavio se i tovom svinja, a veliki deo prihoda davao je za popravke i održavanje crkve i plebanije – župnog dvora). Posle njega sveštenici u selu su Marko Vukov i Antal Egedi, koji je i sadašnji župnik. Postojao je i Crkveni odbor, sastavljen od viđenijih stanovnika Miletića, koji su sa sveštenikom donosili odluke o potrebama crkve.

Osim crkve, jedan od arhitektonskih simbola današnjeg sela je i Kalvarija sa kapelom posvećenom Gospi od milosrđa, koja se nalazi na uzvišici nedaleko od seoske crkve. Zapisi beleže na tom mestu kroz istoriju najmanje dve kapele, a predanje crkvu zemunicu još iz vremena turske uprave. Prva kapela podignuta je 1767. godine, a oko 1870. g. obnovljena je stara ili je sagrađena nova kapela na Kalvariji, koja je, istovremeno, posvećena (sačuvana je fotografija Kalvarije sa starom kapelicom, koja je fotografisana početkom 20. veka i na kojoj se vide današnje štacije).

Uz saglasnost Subotičke biskupije stara kapelica srušena je 1924. godine, kada je počela izgradnja današnje kapele po projektu somborskog inženjera Svetozara Krotina. Izgradnjom je rukovodio građevinski preduzetnik Jozef Bazler, a kapela je dovršena četiri godine kasnije (1928), kada je na Gospu Snežnu (5. avgusta) posvetio subotički biskup Lajčo Budanović.  Građena je u neoklasicističkom stilu, na tri nivoa (kripta u podrumu, crkvica u prizemlju i krov sa dva tornja, koji ujedno služi i kao terasa i vidikovac). Sve do svršetka Drugog svetskog rata ova kapela predstavljala je hodočasničko mesto, ali je nakon tog vremena počela polako da propada i zdanje je bilo prepušteno zubu vremena (polupani su prozori, išarana je iznutra i deca su se vijala i trčala od terase do podruma, gde su bila ostavljena mesta za pravljenje i prodaju grobnica kako bi se tim putem održavala kapela).

Oltar kapele Gospe od Milosrđa predstavljao je donaciju plemićke familije Deker, čiji potomci danas žive u Budimpešti.

Manje popravke kapele rađene su od 1960-ih, pa tokom narednih godina i decenija (meštani Miletića pomagali su njenu obnovu i popravke materijalno ili sopstvenim radom), a između 2011. i 2014. g. kapela je primereno obnovljena iznutra, zahvaljujući porodicama Katarine i Ivana Kaića, te Agneš i Petera Klinovskog, kao i spolja, zahvaljujući nekadašnjem stanovniku sela Andrašu Maćušu, te pomoći Miletićana koji rade u Nemačkoj i frankfurtskog priorata Viteškog reda Sv. Đorđa (Jurja).

Milan Stepanović

[Tekst i većina fotografija iz ovog priloga deo su izložbe “Vekovi Lemeša” Milana Stepanovića. Zahvalni smo na korisnim sugestijama i podacima Katarini Kaić i Nikoli Kneziju. Sve savremene fotografije, osim gde je drugačije naznačeno, načinio je Slobodan Stepanović].