Proces dobijanja statusa slobodnog i kraljevskog grada, odnosno elibertacija, predstavlja ključan istorijski događaj i verovatno najznačajniji poduhvat žitelja Sombora u dugoj istoriji ovog grada na severozapadu Bačke. Ostvarenje smelo postavljenog visokog cilja tražilo je od somborskih predvodnika u procesu elibertacije jasnu političku viziju, istrajnost, promišljen pristup, diplomatsku umešnost, odvažnost u finansijskim zahvatima i skoro vojničku operativnost, a od ovdašnjeg stanovništva jedinstvenu podršku i zajedničko delovanje u opštem interesu, uprkos razlikama u veri i materijalnom statusu. Uspeh tog poduhvata doveo je Sombor na prag građanskog društva, a nivo ostvarenih povlastica omogućio je Somborcima da odlučuju o svojoj sudbini i presudno utiču na razvoj sopstvenog grada, čime je obezbeđen njegov vidan urbani, administrativni, privredni, kulturni i prosvetni napredak tokom narednih decenija i vekova.
Nekadašnji srednjovekovni vlastelinski posed sa tvrđavom i dominikanskim manastirom, Sombor je u razdoblju turske uprave (1541-1687) postao nahijsko središte i značajna trgovačka palanka. Nakon povlačenja Turaka iz Bačke, u tek oslobođenom Somboru osnovana je tzv. „Rackog naroda milicija“ (Militia Nationalis Rasciensis), u kojoj je, tokom narednih 15 godina, služio znatan broj somborskih žitelja, posebno onih doseljenih u seobama bunjevačkog i srpskog stanovništva 1687. i 1690. godine. Nakon što su se istakli ratnim umećem, iskazanom hrabrosti i podnetim žrtvama u bitkama austrijske vojske protiv Turaka kod Slankamena 1691. i kod Sente 1697. godine, somborski militari su, u vremenu u kome su se prelamali i sukobljavali interesi vojnih, županijsko-komorskih i crkvenih vlasti, uspeli da za svoje naselje 1702. g. ostvare status graničarskog šanca na tek osnovanoj Potiskoj vojnoj granici, dobivši znatne povlastice i mnogobrojne velike okolne pustare. Takav status plaćan je onim najskupljim – sopstvenom krvlju, a ovdašnji graničari su, tokom naredne četiri decenije, učestvovali u svim ratovima koje je vodila Habzburška monarhija, od borbi protiv mađarskih Rakocijevih ustanika (1703-1711), preko Varadinskog rata sa Turcima (1716-1718), Rata za poljsko nasleđe (1734/35) i Austrijsko-turskog rata (1737-1739), pa do Rata za austrijsko nasleđe (1741-1748). Graničari, a posebno njihov oficirski stalež, umeli su da iskoriste svoje povlastice, pa su u mirnim vremenima uspešno trgovali marvom, uzgajanom i napasanom na beskrajnim pustarama, te su se mnogi od njih zaimali i razgranali svoje porodice, uzdigavši se uticajem i ekonomskom snagom.
Često su kroz istoriju trenutni interesi moćnih sila iz korena menjali sudbine i živote običnih ljudi u udaljenim krajevima. To se dogodilo i sa Somborom u vreme Rata za austrijsko nasleđe, kada su, u želji da ograniče i oslabe moć Habzburške monarhije, Francuska, Bavarska i Pruska, a potom i Saksonija i Španija, osporile tzv. Pragmatičnu sankciju i pravo Marije Terezije da, kao žena, preuzme presto nakon smrti svog oca cara Karla VI. Kako bi obezbedila presudnu podršku mađarskog plemstva i državnog sabora (Diete) u ratu koji je protiv nje pokrenut, mlada vladarka bila je prinuđena da u jesen 1741. g. prihvati njihove zahteve, među kojima i onaj o razvojačnju Potiske, Pomoriške i Podunavske vojne granice i stavljanju dotadašnjih vojničkih šančeva, pretežno naseljenih srpskim stanovništvom, pod županijsku i komorsku nadležnost. Oprezna mađarska kraljica i austrijska nadvojvotkinja Marija Terezija (carica će postati tek 1745) mudro je odložila primenu prihvaćenih i odobrenih članova zakona koji su se odnosili na razvojačenje kako ne bi unela nemir i nezadovoljstvo među graničare tokom njihovog boravka na ratištima. Tek četiri godine kasnije, u leto i jesen 1745. godine, odobrila je postepeno ukidanje vojnih krajina, a među prvim vojničkim šančevima koji su predviđeni da budu stavljeni pod županijsku nadležnost, nalazio se i Sombor. Ovakav postupak državnih vlasti ogorčio je somborske graničare, koji su smatrali da su sopstvenom krvlju zapečatili svoju lojalnost vladarskoj dinastiji, izašavši iz rata sa preko 300 poginulih i sa više stotina ranjenika, kao i sa znatnim brojem zatočenika u neprijateljskom zarobljeništvu.
Dalji opstanak graničara u Somboru, decenijama naviknutih na vojnu službu i slobodan život, bio je uslovljen prihvatanjem statusa komorskih podanika, koji su oni smatrali nedostojnim svojih brojnih zasluga za presto, a u suprotnom trebalo je da budu raseljeni u udaljena naselja na novouspostavljenoj vojnoj granici u Sremu. U svom prvom zvaničnom izjašnjavanju pred kraljevskom Inkorporacionom komisijom, 28. oktobra 1745. godine, od 649 graničara u Somboru (572 Somborca i 77 doseljenih „Šijaka“), samo jedan se izjasnio da želi da napusti graničarski i pređe u komorski status.
Kada je 1. novembra 1745. g. Sombor, sa celokupnim gradskim atarom i svim pustarama, zvanično uključen u sastav Bačke županije i stavljen pod nadležnost Komorske uprave, somborski srpski i bunjevački graničari, odlučni u nameri da se bore za svoje interese, okupili su se na velikom zboru, koji je održan 18. novembra, na trgu ispred Svetođurđevske crkve. Sa 244 potpisa, overenih krstom ili ličnim pečatom (signetom), graničari su se obratili najvišoj vlasti sa izjavom u kojoj je rečeno da je zbog carske odluke nastalo opšte naše očajanje, te da zbog toga jednoglasno biraju svoje opunomoćene izaslanike, koji imaju njihovo ovlašćenje da, ako bude potrebno i pred samim carskim veličanstvima, zastupaju somborske graničare i usmeno ili pismeno predlože moguća rešenja njihovog budućeg položaja. Zbor graničara predstavljao je prvi korak u borbi za sticanje novog statusa grada, koja će, uskoro, biti oblikovana kroz predlog za uzdizanje Sombora u položaj slobodnog i kraljevskog grada. Ipak, kako bi stigli do tog privilegovanog pravnog statusa, pred Somborcima je bio još dug i težak put.
Već u prvoj predstavci carici i kraljici Mariji Tereziji somborski izaslanici su se argumentovano pozvali na svoje velike žrtve u Ratu za austrijsko nasleđe, na dugu vojničku tradiciju grada, kao i na srpske privilegije i predložili su da, kao jedna od mogućnosti rešavanja položaja Sombora, bude i uzdizanje u status slobodnog i kraljevskog grada. Mada je carica ispočetka bila uzdržana prema predlozima iz predstavke, nakon što su izaslanici uskoro izrazili spremnost da za takvu privilegiju Sombor uplati i određen iznos u carsku blagajnu, počeli su pregovori sa državnom komisijom. O toku tih pregovora izaslanici grada, predvođeni mladim graničarskim zastavnikom Martinom Parčetićem i učiteljem Atanasijem Stojšićem, pismima su obaveštavali svoje sugrađane, neprestano zalažući se za njihovo jedinstvo i apelujući na slogu i istrajnost.
Uspešno odloživši postavljene rokove za iseljenje iz grada, Somborci su, uporni i dosledni u svojoj nameri, nastavili da šalju predloge kojima su insistirali na uzdizanju u status slobodnog grada. Činili su to tvrdoglavo i nepopustljivo (kako piše u izveštajima), uprkos snažnom protivljenju komorskih i županijskih vlasti, koje su, veoma vešto, pokušavale da odvrate caricu od pristanka na somborske zahteve i da povremenim spletkama i optužbama prikažu na Dvoru Somborce kao ljude nedostojne ovakve privilegije. Istovremeno su, među žiteljima Sombora, podsticali glasine, unosili smutnju i širili razdor po verskoj osnovi. Komorska uprava, oličena u administratoru Francu Jozefu Redlu, vršila je stalne pritiske za naplatu visoko određenih godišnjih davanja. Ujedno su, u zvaničnim komorskim izveštajima Dvoru, preterano iskazivane vrednosti somborskih poseda, kako bi bio određen što viši iznos za otkup statusa slobodnog i kraljevskog grada, čime bi Somborci bili obeshrabreni i konačno odustali od svoje namere i prikupljanja potrebnih sredstava. Usledila je i pretnja razoružavanjem doskorašnjih graničara, kao i pokušaj hapšenja pojedinih njihovih predvodnika (oficira) zbog nepokornosti županijskim i komorskim vlastima, što je samo dodatno raspalilo gnev ovdašnjih žitelja, a stanje u gradu dovelo je do ivice oružane pobune. Tokom perioda elibertacije, sve do njenog okončanja, somborski graničarski oficiri rukovodili su gradom bezmalo nezavisno od državnih vlasti.
Shvatajući kako postoji opasnost da, iako je uložen velik trud, ceo poduhvat propadne, somborski izaslanici ubrzali su pokušaje pronalaženja visokog iznosa od 150.000 forinti, koliko je, u martu 1747. godine, zvanično određeno za otkup statusa grada. Prethodno su dobili saglasnost svojih sugrađana, da u njihovo ime mogu da se zaduže za celokupan potreban iznos koji je grad trebalo da otkupi svoj privilegovani status. Prihvaćajući nepovoljne uslove zajma, mahom od plemstva koje se bavilo bankarstvom, sakupljen je potreban iznos i u više navrata, tokom prve polovine 1748. godine, u celosti je uplaćen u ratovima ispražnjenu carsku blagajnu, čime je put ka završetku procesa elibertacije bio otvoren (teret elibertacionih dugova pritiskao je grad još decenijama nakon dodele novog statusa, sve do početka 19. veka).
Jedan od preduslova za konačno dobijanje novog statusa bio je utvrđivanje načela ravnopravnosti u radu gradske uprave i odnosa u gradskoj vlasti budućeg slobodnog i kraljevskog grada Sombora između pripadnika katoličke i pravoslavne veroispovesti. Zbog toga su 1. jula 1748. g. najugledniji predstavnici ovdašnjih rimokatolika potpisali obavezujuću izjavu u 12 tačaka, nazvanu „Alternativa“. Njome su, uz povremena manja odstupanja, za celo naredno stoleće bili utvrđeni principi podele vlasti u gradu. Mada je, zapravo, reč o instrumentu državne politike, „Alternativa“ je predstavljala suštinski iskorak prema institucionalizaciji i afirmaciji međusobnog uvažavanja i jednakosti, kao već uočenoj vrednosti kod ovdašnjih Srba i Bunjevaca, iskovanoj „bratstvom po oružju“ i zajedničkim učešćem u ratovima, ali i kroz 60 godina zajedničkog života. Kasnije će ova proklamovana načela katkad biti i na iskušenjima usled meandara dnevne politike i večno tinjajućeg žara verske podvojenosti.
Elibertaciona povelja ili Privilegijalno pismo, odnosno diploma, kojom je carica i kraljica Marija Terezija, svojim potpisom od 17. februara 1749. godine, Sombor i zvanično uzdigla u red slobodnih i kraljevskih gradova Kraljevine Ugarske, najsvečanije je dočekana i uneta u grad 27. marta 1749. godine, a 24. aprila, carski izaslanik Johan Jozef Koler i zvanično je, u trpezariji tek sagrađenog baroknog zdanja franjevačke rezidencije, proglasio Sombor za slobodan i kraljevski grad.
Neposredno nakon toga održani su izbori za prvu gradsku upravu i predstavnička tela – Unutrašnji senat (Magistrat), Spoljni senat i Izabranu opštinu, kao i za glavnog sudiju, gradskog kapetana i narodnog tribuna, a imenovani su i veliki beležnik, blagajnici, gruntovničar, gradski advokat i druga zvanja. Za prvog glavnog sudiju slobodnog i kraljevskog grada Sombora, izabran je, bez sumnje kao najzaslužniji Somborac u poduhvatu elibertacije, mladi 27-godišnji graničarski zastavnik Martin Parčetić. Usledilo je potom veliko javno slavlje kojim su Somborci proslavili uspeh svog istorijskog poduhvata.
Uz Elibertacionu povelju građanima je 28. aprila 1749. g. uručen i prvi Statut grada, koji je bio usaglašen sa zemaljskim zakonima i običajnim pravom. Ova ključna dva dokumenta činila su temeljni pravni okvir za rad gradske uprave i celokupno funkcionisanje života grada. Iz njih je izvirala i sva ostala mnogobrojna kasnija pravna regulativa (uputstva za određena zvanja i zasebni pravilnici o raznim oblastima urbanog života). Sve to nam svedoči o razvoju istorijskog iskustva u najvažnijem od svih javnih poslova – vođenju grada po pravilima donetim zarad boljeg života građana, ali i o sazreloj epohalnoj svesti koja je bila saobrazna urbanom duhu naprednih evropskih gradova tog vremena i predstavljala je potvrdu postojanja institucionalizovane brige o opštem dobru. Sombor je, duže od jednog veka, bio dobar primer kako prosvetiteljski i racionalan duh u upravljanju zajednicom, oličen u gradskoj birokratiji (u dobrom smislu te reči), obezbeđuje kontinuitet progresa, koji je postojao uprkos promenama društvenih sistema, političkih odnosa i državnog uređenja.
Uspešno završenom elibertacijom, Sombor je stao na prag građanskog društva, nakon skoro četiri godine borbe za svoj privilegovan status, u jednom slavnom ali i burnom razdoblju prošlosti ovog grada, kada je ostvaren izuzetan poduhvat njegovih sinova, čije vizionarske plodove i danas uživamo. Somboru je elibertacija donela nemerljive prednosti kako u urbanoj i administrativnoj, tako i u privrednoj i ekonomskoj, a ponajpre u prosvetnoj, kulturnoj i duhovnoj oblasti života. Osim statusa slobodnog i kraljevskog grada (a svakako i zahvaljujući njemu), Sombor je, skoro jedan i po vek (1786-1929), bio i administrativni centar Bačke, te je vremenom izrastao u arhitektonski skladan i lep grad, skoro savršen, najbliži planimetrijskom snu epohe, koji je, sa manje ili više sreće, mogućnosti i upornosti, držao do svoje tradicije i kulturno-istorijske baštine. Menjajući epohe, države i društvene sisteme, istrajao je Sombor u očuvanju građanskog duha i svojoj prepoznatljivosti, kao svedok uverenja da države prolaze, ali gradovi opstaju. Temeljna zasluga za sve ono što je ovaj grad postao kroz istoriju u proteklih 275 godina, pripada nekadašnjim somborskim graničarima i njihovim ambicioznim predvodnicima, te upornoj i istrajnoj težnji da ostvare svoju viziju, tokom uspešne borbe za elibertaciju grada od 1745. do 1749. godine.
Autor ovog priloga priredio je, povodom 275. godišnjice od kako je Sombor dobio status slobodnog i kraljesvkog grada, monografiju “Vizija slobode – Elibertacija Sombora 1745-1749”, koja, po prvi put u okviru somborske zavičajne istoriografije, na jednom mestu sažima, sistematizuje i objedinjuje u jedinstvenu tekstualnu celinu sve ono što je vremenom sakupljeno kroz arhivske fondove i literarne izvornike, o suštinski verovatno najbitnijem segmentu somborske istorije.
Milan Stepanović
