U ataru Sombora bilo je više od trideset većih bara, ritova i slatinastih livada, čija je pojedinačna površina prelazila nekoliko desetina, a ponekad, u vreme poplava, i nekoliko stotina jutara. Veći deo ovih bara nalazio se u severnom slivu reke Mostonge (i njihove vode nalivale su Mostongu), a predstavljale su ostatke nekada, tokom srednjeg veka, skoro potpuno barovitog i močvarnog područja, koje se, kada bi se i reka Mostonga razlila, pretvaralo u nepregledno jezero.
Kako je još 1882. g. u svom istraživanju o somborskim barama, objavljenom u Letopisu Matice srpske br. 133 napisao Mita Petrović, srpski akademik i profesor prirodnih nauka u Srpskoj učiteljskoj školi u Somboru, nijedna somborska bara, kako bi se pomislilo, vodu nije dobijala, ni posredno ni neposredno, od obližnjeg Dunava, niti je porast nivoa Dunava imao bilo kakvog uticaja na nivo vode u tim barama, ali se u njima, prema ispitivanjima prof. Petrovića, a kasnije i drugih stručnjaka, jasno ogledalo svako kolebanje veoma udaljene Tise (rast i opadanje vode u Tisi kod Segedina mogli su tokom 18. i 19. veka da se prepoznaju pre no što bi to i najbržom tadašnjom poštom bilo javljeno, promenom nivoa vode u stanišićkim i rančevačkim bunarima). Somborske bare, mada u najužem Podunavlju, bile su geološki odeljene od Dunava slojem za vodu neprobojne gline, koja se prostirala veoma duboko, a povezane su bile sa rekom Tisom lako propusnim peščanim slojem, koji se prostirao ispod visoravni Telečke.
Najveće somborske bare počinjale su u ataru nekadašnje Istočne Gradine, odnosno salaša Preradović, i okolnih mikrosalaških naselja, gde su se, prema Francovom, kasnije Velikom bačkom kanalu, spuštale bare Kolumbara i Jazevac sa još nekoliko manjih bara, koje su nazivane i „mlakama“. U ataru Ivanovog Sela ili Lenije, odmah iza Velikog pravoslavnog groblja u Somboru, nalazila se poveća bara Grobljanica sa barom Krstinom i drugim manjim barama, a istočno od njih nalazila se Ivanačka bara sa čitavim šumama trske i livadama guste trave (ova bara, prema sećanju okolnih salašara, s kraja 19. veka, nikada nije presušila, a po dubini, koja je mestimično dostizala i do četiri metra, Ivanačka bara je predstavljala pravo jezero; prema dnevničkim beleškama Justina Konjovića, on je u rano leto 1874. g. sa livada Ivanačke bare u dva dana, sa 40 nadničara, pokupio 36 baglji sena, koje su pokosili njegovi risari i biroši uprethodnih nekoliko dana). Bara Tomašlija nalazila se severno od Lenije i, kao i bara Grobljanica, bila je u neposrednoj vezi sa koritom Mostonge. Istočno od bare Tomašlije dolazili su vodom pokriveni Pucorajski ritovi, a više njih, između Šaponja i Milčića, nalazile su se bare Šetrovača, Preka bara, Ravnača i Okrugljača. Severno od Sombora, između Obzira i Bilića, nalazile su se Vilovska i Josićka bara, kao i Simendićka bara koja je u jednom svom delu nazivana i Đurđin, a nešto istočnije od Bilića bila je bara Trščara (u kojoj, inače, nije bilo trske). Severoistočno do Bilića postojale su Široka bara, Bela bara i Bela mala bara, a između Bilića i Rančeva pružali su se obično manje ili više poplavljeni pašnjaci iz kojih se voda slivala u Mostongu. Zapadno od nekadašnjeg puta za Stanišić prostirala se od severa ka jugu bara nazvana Karakorija (po imenu obližnje prigradske pustare iz 18. i 19. veka), koja se zapadno od nekadašnje varoške čarde spuštala ka koritu Mostonge. U vreme poplava pašnjaci između Bilića i Rančeva načinili bi jezero veličine 700 jutara, a ostale bare u vlasništvu grada prostirale su se, krajem 19. veka, na površini od 440 starih jutara (najveća je bila Široka bara kraj Bilića – 72 stara jutra). Kraj nekadašnjih somborskih pustara Gakova, Kruševlja, Stanišića, Nemeš-Militiča (današnjeg Svetozar Miletića, čiji je atar pre elibertacije pripadao pustari Miličić) i Čonoplje nalazile su se još veće bare i ritovi. Jugozapadno od Sombora, u ataru Bukovca i Čičova, stvoreno je od voda Mostonge, početkom 19. veka, prostrano jezero koje je ubrzo, završetkom prokopavanja Francovog kanala, svedeno na veličinu i obim prosečne omanje bare.
Sve bare kraj Sombora bile su slane, odnosno alkalične ili sodne, i to u tolikoj meri da su pored nekih bara (bara Trščara) još krajem 19. veka postojale ruševine koje je podigao nekadašnji glavni somborski preduzetnik za otkup prirodne sode koja se skidala sa bara (salašari su je zvali i slanik ili šikšo, od mađarske reči széksó) i koja je okolnim salašarima donosila lepu zaradu (prirodna soda je korišćena za pravljenje sapuna i u fabrikama stakla). Prema istraživanjima prof. Petrovića, s kraja 19. veka, najveći salinitet imale su Ivanačka bara, istočno od grada, i Bela bara, severno od Sombora. Kasnije, nakon što je prikupljanje sode postalo neisplativo posle pronalaska načina za njeno dobijanje od obične kuhinjske soli, salašari su pobirali sodu za kućne potrebe pri izradi dobrog domaćeg sapuna. Slanik ili šikšo je skidan s bara ujutro, pre izlaska sunca jer su se, usled noćne vlage, delići sode skupljali ujedno, a kada bi sunce ogrejalo, voda je isparavala i soda se raspadala u prašinu. Kada bi se od ove sode pravila ceđ za sapun, ona je bila tako gusta da je u njoj moglo da pliva jaje. Zbog toga su siromašniji salašari vodu u ovim barama upotrebljavali za pranje rublja jer je i sama bila poput ceđi i zamenjivala je upotrebu sapuna. Barske vode bile su odlične i za močenje kudelje (kako bi došlo do odvajanja vlakana i pozdera), pa je poznata valjanost kudelje od koje je spravljana odeća somborskih salašara proisticala upravo iz barskih voda kraj salaša. Slane biljke, koje su se nalazile kraj bara, rado je pasla marva sa okolnih salaša, te joj se preko leta uopšte nije morala zasebno dodavati so u ishrani.
Spoljašnji izgled bara kraj somborskih salaša bio je različit. Pojedine su bile potpuno bistre i čiste poput jezeraca, bez mnogo vegetacije (salašari su takvu baru nazivali vidrik, očito po imenu vidre koja je živela samo kraj potpuno čistih voda; ovakva jezerca bila su prečnika od 10 do 50 metara, čista, duboka, bez trske i site – kraj Nenadića su postojali Jozićev, Karlin ili Logovljev, Karasov, Baba Garcušin i Raičev vidrik). U drugim barama su rasli šaš i sita, a treće je prekrivala trska. Mada za zemljoradnju uglavnom nekorisna površina, ritovi i slatinaste livade pored bara služili su somborskim salašarima za ispašu, najviše ovaca i gusaka, ali i svinja i goveda. Leti, verovatno, nesnosne zbog komaraca, ove bare su ipak bile bogate biljnim iživotinjskim svetom. U barama i pored njih, sem trske i šaši (rogoza), rasli su podvodna barska trava, drezga, sladika, oblić, barska perunika, vodena bokvica,vodena nana, visoka zuka i druge vodene biljke, a bare i ritovi su bili bogati ribom, ali i kornjačama ili rakovima (bilo je i mnogo pijavica za koje se verovalo da mogu da leče i da, ukoliko se drže u staklenom sudu sa vodom, mogu da predskazuju vreme), dok je u područjima oko njih živelo mnogo ptičjih vrsta i divljači.
Okolni salašari su obilato koristili vodene biljke za ishranu živine (drezgu i barsku travu od kojih su pačići i guščići brzo napredovali) i za rukotvorine (od šaši ili rogoza pletene su asure koje su služile za prekrivanje zemljanog poda, kao i korpe, prozorski zastori, kućna obuća i slično). Trskom su pokrivani krovovi salašarskih (ali i gradskih) kuća, a služila je i za podlogu pri malterisanju zidova i tavanica. Gradski Magistrat je tek od tridesetih godina 19. veka počeo da ove bare daje u zakup pojedincima, a pre toga korišćenje bara bilo je slobodno svima. Zakupci su imali pravo da koriste trsku, rogoz, situ, travu i da hvataju ribu. Prema podacima iz 1850. godine, Joca Lalošević iz Rančeva bio je zakupac Široke bare, Bele bare i bare Trščare kraj Bilića, gradski geometar Petar Aradski zakupio je Vilovsku, Josićku i Simendićku baru kraj Bilića, a Mata Ferenčević je u zakup uzeo Šetrovačku i Preku baru pored Šaponja. Jovan Braćevački je zakupio baru Okrugljaču i Tornjačku baru između Bilića i Rančeva, baru Tomašliju, koja se nalazila severno od Lenije, zakupio je Isak Bikar, a Mostongu i njene bare zakupljivali su te godine Jovan Konjović, Matija Ivšić, Mladen Maksimović i Nikola Ostojić. Karakoriju i krakove Mostonge pored Nenadića zakupio je te godine Mladen Maksimović. Ivanačka bara u ataru Lenije, duboka i bogata trskom, veličine preko 15 starih jutara, bila je između 1873. i 1883. g. u vlasništvu Justina Konjovića.
Prema podacima iz 1875. g. u somborskom ataru je na bare i slatinaste livade otpadalo 4.811 jutara, a na ritove još 202 jutra (svega 9,35% gradskog zemljišta).
Vremenom su bare oko somborskih salaša, prokopavanjem mreže kanala od početka 19. do polovine 20. veka, skoro potpuno nestale i presušile.
Milan Stepanović
