Srpska sveštenička i činovnička porodica Mrazović najranije je u Somboru zabeležena između 1724. i 1732. godine, kada je, kao sveštenik somborske crkve Sv. Jovana Preteče, zapisan Jovan Mrazović. Jovanov sin Georgije Mrazović (1731-1805) bio je, takođe, sveštenik ove crkve, a somborski paroh bio je pune 53 godine. Najpoznatiji u nizu znamenitih ličnosti ove porodice i, svakako, jedan od najznačajnih Somboraca u njegovoj viševekovnoj povesnici, bio je Avram Mrazović (1756-1826), sin sveštenika Georgija Mrazovića i Ane, rođ. Pačirski, znameniti srpski prosvetitelj, književnik, pedagoški pisac i prevodilac, dugogodišnji senator slobodnog i kraljevskog grada Sombora, oblasni školski nadzornik za pravoslavne škole i osnivač i upravnik somborske gradske škole „Norma“, sa prvim tečajevima za obrazovanje srpskih učitelja.
Avram Mrazović je rođen u Somboru, 12/23. marta 1756. godine, a u rodnom gradu je stekao osnovna školska znanja u srpskoj osnovnoj i gramatikalnoj školi (koju je 1759. g. pokrenula somborska Pravoslavna crkvena opština). Obrazovanje je nastavio u Segedinu, pohađajući u tamošnjoj višoj gimnaziji nastavu poetike i retorike, a zatim u Pečuju, pa u Pešti, gde je na peštanskom Pijarističkom liceju humanističkih studija 1773. i 1774. g. pohađao predavanja iz filozofije i prava. U Beču je od 1. novembra 1776. do 14. aprila 1777. g. pohađao nastavu gramatike i ortografije (pravopisa), a zatim, uz saglasnost karlovačkog mitropolita Vikentija Jovanovića Vidaka, od 1. maja 1777. g. i šestomesečni tečaj za direktore osnovnih škola po naprednom metodu nemačkog pedagoga i prosvetnog reformatora Johana Ignaca Felbigera. Ukazom carice Marije Terezije od 29. novembra 1777. g. mladi Avram Mrazović je postavljen za vrhovnog nadzornika svih pravoslavnih škola u Pečujskom školskom okrugu, kome su pripadale sve srpske škole u Bačkoj, Baranjskoj i Tolnajskoj županiji. U skladu sa ovlašćenjima, Avram Mrazović je u Somboru, 1. maja 1778. godine, pokrenuo „Normu“, odnosno dvorazrednu, a uskoro trorazrednu narodnu gradsku školu sa, ispočetka, tromesečnim tečajevima za obrazovanje i stručno osposobljavanje srpskih učitelja. Mrazovićeva „Norma“ predstavljala je središnju srpsku narodnu školu Pečujskog školskog okruga (Glavnonarodno učilište somborsko), a bila je smeštena u prizemnom zdanju koje se nalazilo u porti novosagrađene somborske Svetođurđevske crkve. Radila je pune 33 godine, bila je prva srpska škola iz koje su izlazili obrazovani i osposobljeni učitelji. U izveštaju Uroša Nestorovića, carskog savetnika i vrhovnog školskog nadzornika pravoslavnih škola u Austrijskom carstvu, početkom 1811. g. navedeno je kako su sirovost i nedostatak stručne osposobljenosti učiteljskog kadra u pravoslavnim školama Habzburške monarhije posledica nepostajanja stručnih škola za njihovo osposobljavanje, a da je jedini izuzetak Avram Mrazović, koji je preparandskim tečajevima snabdevao taj regio koliko-toliko sposobnim nastavnim kadrom. Da toga nije bilo, ocenio je Nestorović, škole bi se morale masovno zatvarati.
Kao školski nadzornik za široko područje Bačke, Baranje i Tolne (a od 1782. do 1787. g. i za Banat), Avram Mrazović je, tokom osamdesetih i devedesetih godina XVIII veka, obilazio naselja – sela, varošice i gradove – i sa lokalnim opštinama sklapao ugovore o osnivanju srpskih narodnih škola, o njihovom smeštaju, opremanju i materijalnom obezbeđivanju njihovih učitelja, a njegovim zalaganjem u Pečujskom školskom okrugu su, između 1778. i 1791. godine, srpske osnovne škole otvorene ili obnovljene u 74 naselja. Nikola Vukićević piše 1863. g. u svojoj studiji „Srbske škole u XVIII veku“ da je pre Mrazovićevog dolaska vrlo malo škola srbskih bilo u Bačkoj i u Baranji. Učitelji su bili slabo plaćeni i slabo uvažavani. Mrazović je u svome okrugu izradio da se plata povećala; on je sveštenike, obštine i bogatije ljude uverio da učiteljima pristojno počitanije otdaju; u svakoj parohiji, pa i u nekim filijalnim mestima škole je zaveo; i u Bačkoj izradio da seoski učitelji pol sesije zemlje dobiju (pola urbarijalne sesije zahvatalo je 18 požunskih jutara oranice i 11 kosa livade ili senokosa koje je učitelj imao pravo da obrađuje).
Pre no što se 1782. g. Teodor Janković Mirijevski, nadzornik pravoslavnih osnovnih škola u Banatu, preselio u Rusiju (gde je pozvan da, na istim osnovama kao u Ugarskoj, izvrši reformu ruskih škola), predložio je caru Josifu II da ga na dužnosti privremeno zameni Avram Mrazović, koji je tako, uz svoju dužnost u Pečujskom školskom okrugu, sve do jeseni 1787. g. obavlјao i dužnost nadzornika pravoslavnih škola u Banatu (Nikola Vukićević beleži kako se Mrazović za to vreme obično polovinu svake školske godine bavio u Bačkoj obučavajući somborske normaliste, a drugu polovinu svake školske godine provodio je u Banatu obučavajući normaliste u Temišvaru i nadziravajući srpske škole u Banatu). Carskim postavljenjem Mrazović je od 1806. g. bio na položaju školskog nadzornika svih pravoslavnih škola u oblasti Đera (reč je o preimenovanju ili proširenju ranijeg pečujskog školskog okruga).
Avram Mrazović je bio predstavnik somborskih i bajskih Srba na Crkveno-narodnom saboru u Temišvaru 1790. godine. Besumnje, Mrazovićevi su uticaji i ideje, možda doslovno i svojeručno, zastupljeni i u predstavci somborske pravoslavne crkvene opštine mitropolitu Mojsiju Putniku, poslatoj nešto pre Temišvarskog sabora, u kojoj se, osim ostalog, zahteva da se pravoslavnim đacima dozvoli slobodno pohađanje viših škola, kao što su gimnazije, akademije i univerziteti za obučavanje u svim naukama, a ne samo u pravu. Da bi se bogoslovi i drugi đaci mogli školovati potrebno je da se Srbima omogući da podižu seminare.
Skoro četiri decenije Mrazović je bio senator slobodnog i kraljevskog grada Sombora. Svoj senatorski položaj nije doživljavao kao povlasticu, već je, uprkos brojnim školskim obavezama, marljivo pristupao ovoj dužnosti, pa je često Magistratu dostavljao razne izveštaje i predloge iz oblasti trgovine, ekonomije ili javne bezbednosti. Kada je 1811. g. napustio mesto okružnog školskog nadzornika, Mrazović je bio još u snazi, pa je narednih godina, kao gradski senator, bio i komesar za trgovinu slobodnog i kraljevskog grada Sombora (ubrzo je došao u sukob sa članovima Trgovačkog društva, koji su 1818. g. tražili od Magistrata Mrazovićevu smenu, jer je često ukazivao na nepravilnosti u radu trgovaca). Više puta su istrage državnih vlasti, nakon brojnih žalbi građana na senatore i lokalnu vlast, utvrdile da je Avram Mrazović bio među onim malobrojnim senatorima koji nisu učestvovali u materijalnim zloupotrebama i ugrožavanju prava građana (Kao senator grada ovog pravdu je za osnovanije svoji dela počitovao, znajući da je jedna samo pravda s mudrošću sojužena, kadra čoveku silu i sposobnost dati, pisao je o njegovom političkom delovanju preparandijski profesor, katiheta i budući budimski i bački vladika Pavle [Platon] Atanacković). Od svih somborskih senatora jedino je Mrazović imao smelosti da pred kraljevskim komesarom svedoči o nezakonitim postupcima gradskog Magistrata i pojedinih senatora. Dosledan u zaštiti prava svojih sugrađana, u poznim godinama života Mrazović je 1821. g. poslao i svoj podnesak Namesničkom veću, u kome je ukazao na preko stotinu nezakonitih slučajeva u radu somborskog Magistrata.
Zbog svoje načelnosti i doslednosti godinama je bio u stalnom sukobu i sudskim procesima sa delom somborskih uglednika, bogatih, politički moćnih i uticajnih senatora obe veroispovesti. Godine 1820. Mrazović je zatražio od Magistrata da se penzioniše i da bude oslobođen dužnosti glavnog gradskog školskog direktora i senatora, ali je još neko vreme ostao na tim dužnostima. Bio je i član skupštine Bačko-bodroške županije, kao i član sudske table Sremske županije, a u jednoj svojoj knjižici iz 1810. g. potpisao se redosledom svih svojih zvanja: Slavenoserbskih narodnih učilišt kraljevski pravitelj, slavnih Bačkago i Bodrogskago členo sojedinenjih, jakože i Sremskago komitatov tabuli sudejskija sosedateljem i svobodnago kraljevskago grada Sombora senator.
Uprkos plemićkom statusu, brojnim dužnostima i dugogodišnjim zvanjima koja je imao, Avram Mrazović je ostao relativno skromnog imovnog stanja. Prema podacima iz 1824. godine, Mrazovićeva prizemna kuća na Glavnoj ulici (na mestu gde će kasnije biti sagrađena jednospratnica uglednog somborskog advokata i narodnog poslanika dr Koste Popovića) imala je, sa okućnicom, svega 130 kv. hvati i nalazila se u kategoriji druge klase kućnog poseda, a on je još posedovao jedno i po staro jutro vinograda, 72½ stara jutra oranica u ataru pustare Šivolje (Bezdanskih salaša) i deset starih jutara livade (senokosa). Zbog svog doslednog stava i nepotkupljivosti, Mrazović je bio izložen preziru najviđenijih članova somborskog Magistrata, što najbolje ukazuju reči jednog od imućnijih Somboraca s početka 19. veka, senatora Petra Veselinovića, upućene Avramu Mrazoviću: Ja imam kapital od sto hiljada forinti, ti nemaš ništa!
Kao pisac i prevodilac, Mrazović je objavio više knjiga, među kojima se izdvajaju: „Rukovodstvo k slavenskomu pravočteniju i pravopisaniju“ (prvo izdanje Mrazovićevog pravopisnog udžbenika štampano je 1792. g. u Beču, a do 1819. g. knjiga je objavljena u još četiri izdanja), „Rukovodstvo k naucje čislitelnoj“ (matematički udžbenik, objavljen u Beču 1794. godine, a do 1833. g. knjiga je štampana u još osam izdanja), „Rukovodstvo k slavenstjej gramaticje“ (udžbenik slaveno-serbske gramatike, štampan 1794. g. u Beču i kasnije, do 1840. godine, objavljen u još četiri izdanja; ovaj udžbenik je znatno uticao „Pismenicu serbskoga jezika“ Vuka karadžića, što on naknadno potvrđuje u kazivanju ruskom slavisti Izmailu Sreznjevskom: Izobražavajući se sve više razgovorima sa Kopitarom, osećajući sve više potrebu srpske gramatike za samog sebe, rešim se da je napišem, pa uzevši u ruke Mrazovićevu Slavensku gramatiku, počnem prepisivati iz nje promenu imenica i glagola, doterujući prema srpskom), „Rukovodstvo k slavenskomu krasnorečiju“ (štampano 1821. g. u Budimu, kao prvi srpski udžbenik retorike, a obilovalo je citatima antičkih pisaca i primerima antičkog besedništva) i „Rukovodstvo k poljskome i domaćemu strojeniju“ (priručnik za zemljoradnju i stočarstvo, štampan u Budimu, 1822. godine). Osim navedenih, Avram Mrazović je objavio još desetak knjiga i knjižica, među kojima su prevodi francuskih časopisa za mladež (još 1787. g. Mrazović je pokrenuo prvi srpski „Poučiteljni magazin za decu“, sa prevodima tekstova francuske prosvetiteljske spisateljice Žane Mari Leprens de Bomon, a do 1800. g. izašle su četiri sveske ovog magazina), te omiljenih onovremenih nemačkih pisaca i dramaturga Gelerta i Kocebua, antičkih pisaca Ovidija i Horacija, kao i prigodne besede i ode. U rukopisu su ostala njegova dela metafizike, logike i katehizisa.
Tri austrijska vladara (carevi Josif II, Leopold II i Franc I) odlikovali su Mrazovića zlatnim medaljama (medalju cara Franca svečano mu je 1792. g. u somborskoj Svetođurđevskoj crkvi predao carev poverenik, bački vladika Jovan Jovanović).
Nejasan je tačan datum nobilitacije Avrama Mrazovića. U nekrologu koji je, u tek pokrenutom časopisu „Serbske letopisi“ (kasnije Letopisu Matice srpske), povodom Mrazovićeve smrti 1826. g. objavio njegov odlično obavešten mlađi prijatelj i saradnik Pavle (Platon) Atanacković, doslovno piše kako blaženjija pamjati imperator Leopold II, priznavajući obštepolezne trudove pokojnika ovog, vozvisi ga godine 1791, s prisnim obojeg pola potomstvom njegovim, na čestnjij san blagorodstva mađarskog (blaženog sećanja car Leopold II, priznavajući opštekorisne napore ovog pokojnika, uzvisi ga 1791. godine, s njegovim potomstvom oba pola, u časno zvanje plemića mađarskog). I zaista, već naredne godine, Avram Mrazović, kao senator slobodnog i kraljevskog grada Sombora, koristi signet sa svojim plemićkim grbom, kao svedok pri sastavljanju testamenta somborskog građanina Jakova Bašića, zapečaćenog 1792. godine. Ipak, u kraljevskim knjigama Ugarske dvorske kancelarije zapisan je prepis plemićke povelje Avrama Mrazovića sa grbom, koju je izdao car Franc, u Beču, 28. jula 1795. godine, a kojom je Mrazović (sa suprugom Sofijom rođ. Pavlović i sinom Georgijem), zbog zasluga na prosvetnom polju, dobio mađarsko plemstvo (dokument ima naznaku da se odnosi na odluku iz 1794. godine). Grb naslikan u prepisu carske povelje iz 1795. g. potpuno je istovetan sa Mrazovićevim grbom na signetu kojim je 1792. g. overio testament Jakova Bašića kao somborski senator.
Plemićki grb Avrama Mrazovića činio je štit razdeljen zaobljenim rezovima crta. U njegovim gornjim plavim poljima nalazile su se, na levoj i desnoj strani, dve zlatne šestokrake zvezde. U donjem zlatnom polju nalazila se bela roda koja je jednom nogom stojala na zelenom tlu, a u drugoj je držala mrk kamen. Iz kacige sa zlatnom krunom iznad štita uzdizao se stojeći zlatan lav sa mačem u podignutoj desnoj šapi, a u nešto spuštenoj levoj šapi držao je Mrazovićevu carsku medalju koju mu je dodelio car Franc 1792. godine. Plašt sa leve strane štita bio je zlatno-plav, a sa desne zlatno-crven.
Mrazović je sa suprugom imao šesnaestoro dece, ali je većina pomrla u najranijem detinjstvu (u trentuku njegove smrti bilo je živo petoro njegove dece – ćerke Ana, Aleksandra, Josifa i Jelena, te sin Jakov). Dugo krepak, do poslednjih dana, Avram Mrazović je umro u sedamdesetoj godini, 8/20. februara 1826. g. u Somboru. Opojan je u Svetođurđevskoj crkvi, uz najveće počasti, u prisustvu državnih i gradskih velikodostojnika, sveg gradskog sveštenstva i mnogobrojnih Somboraca. Sahranjen je na Velikom pravoslavnom groblju, u pročelju Svetouspenske kapele, sa zapadne strane, u podnožju zvonika (na sačuvanom nadgrobnom spomeniku i danas stoji natpis o njegovoj 48-godišnjoj vernoj službi Bogu, caru i narodu).
U svom nekrologu Avramu Mrazoviću Pavle (Platon) Atanacković piše kako je Mrazović u izobraženiju narodnom za 35 godina mudrog i neutrudenog direktorstva svog, neravne putove u ravne pretvorio, stropošne glatkima učinio, smerdjaše baretine isušio, ternje raskerčio, svuda ruže, smilј i mirisavo cveće posadio, i tako Distrikt svoj, kao prekrasno vozdelanij plodonosni vertograd, prijemnikom svojim godine 1811. ostavio i predao… Najveće nagraždenije jest venac besmertija. Ime Mrazović dugo će kod blagorodnog roda serbskog u slatkom ostati vospominanjiju. Dalјni u napredak vekova potomci naši slaviće ime to.
Na državnom popisu ugarskih plemića iz 1841. g. u Somboru je zapisan Avramov sin Jakov Mrazović, županijski podbeležnik (1809-1865), kao i sveštenik (sinovac) Avram ml. Mrazović. Vremenom se muška grana ove porodice u Somboru ugasila, a posle 1853. g. prezime Mrazović nije više zabeleženo u protokolima krštenih dve somborske pravoslavne crkve. Mrazovićev unuk, sin njegove najmlađe ćerke Jelene, Isidor Stojković (1842-1891), bio je od 1874. do 1891. g. profesor srpskog jezika, istorije i zemljopisa u somborskoj Srpskoj učiteljskoj školi (Preparandiji).
* * *
Somborac kako poreklom i rođenjem, tako i životom i delovanjem, privržen svom gradu i srpskom rodu, Avram Mrazović je ostavio dubok trag u prosvetnoj i književnoj istoriji svog vremena. Po dometima svog rada, Avram Mrazović spada u red najumnijih i najznamenitijih Somboraca tokom celokupne istorije grada. Plodovi njegovog rada na zavičajnom nivou posebno su vidljivi u činjenici da je Mrazović u Somboru prvi počeo da stvara sredinu sa izraženim intelektualnim ambicijama. Imao je pionirsku ulogu u razvoju savremenog srpskog nacionalnog obrazovanja s kraja 18. i s počeka 19. veka, a njegova „Norma“ utemeljila je tradiciju obrazovanja srpskih učitelja u Somboru, koja u kontinuitetu traje već skoro dva i po veka.Uz Dositeja Obradovića, mladog Vuka Karadžića, Uroša Nestorovića i još nekolicinu ondašnjih prosvetitelјa i pisaca Mrazović je bio nosilac evropskog duha u Srba s kraja 18. i s početka 19. veka. Negovao je, istovremeno, evropski civilizacijski i prosvetitelјski duh i snažno izraženu odgovornost za očuvanje nacionalnog osećanja i nasleđa – upravo ono što je i danas dobar putokaz za nas.
U Somboru danas Mrazovićevo ime nosi ulica u neposrednoj blizini njegove nekadašnje kuće na somborskoj Glavnoj ulici, kao i velika savremena osnovna škola, a njegovo nasleđe čuva i somborski Pedagoški fakultet, baštinik i nastavljač tradicije obrazovanja učitelja u Somboru, utemeljene u Mrazovićevoj Normi (1778-1811) i Srpskoj preparandiji (1812-1920), kao i njihovim naslednicama.
Milan Stepanović
