SOMBORSKA PREPARANDIJA

Od 15. novembra 1816. g. Sombor je postao sedište „Kraljevskog pedagogičeskog instituta srbskog“, kako je bio zvaničan naziv prve Srpske učiteljske škole (Preparandije) u vreme njenog preseljenja iz Sentandreje u Sombor. Sentandrejska Srpska preparandija osnovana je četiri godine ranije, 15. novembra 1812, zahvaljujući trudu Uroša Stefana Nestorovića, carskog savetnika i nadzornika za sve pravoslavne škole u habzburškoj monarhiji.  Ova škola, koja je uz dve gimnazije (novosadsku i karlovačku), karlovačku Bogosloviju i Maticu srpsku predstavljala jednu od pet najvažnijih srpskih kulturno-prosvetnih ustanova u Austrijskom carstvu, decenijama se nalazila u nekadašnjem skromnom zdanju nekadašnje škole „Norma“ Avrama Mrazovića (prve škole koja je obrazovala srpske učitelje, osnovane u Somboru 1778), u porti somborske Svetođurđevske crkve (ova škola je radila od 1778. do 1811. g. i osim đaka osnovaca školovala je i buduće srpske učitelje). Zdanje nekadašnje Norme srušeno je 1863. godine, a na istom mestu podignuta je nova velika prizemna zgrada somborske Preparandije (danas je u ovoj zgradi sedište Srpske pravoslavne crkvene opštine).

Upravnik somborske Preparandije bio je od 1862. do 1871. g. ovdašnji prota Đorđe Branković (1830-1907), koji se kasnije (1881) zamonašio i zavladičio kao vladika temišvarski, i koji je, sa monaškim imenom Georgije, izabran 1890. g. za mitropolita karlovačkog i patrijarha srpskog. Odmah po izboru za patrijarha Georgije Branković je započeo veliku obnovu i izgradnju srpskih crkava, manastira i škola na prostoru Karlovačke mitropolije. Svojim sredstvima, od 2.500 jutara zemlje koje je posedovao kao mitropolit karlovački, patrijarh Branković je 1894. g. otkupio u Somboru kuću od naslednika nekadašnjeg velikog župana i književnika Isidora Nikolića Srbogradskog, koji je kao njen vlasnik zabeležen 1844. g. (Nikolić je kuću kupio od naslednika Karla Šmita, izabranog građanina somborskog). Kuća se nalazila na uglu Glavne ulice, spram Bajskog puta, a osim toga, u neposrednom susedstvu, kupljena je i omanja prizemna kuću poznatog somborskog advokata Gedeona Leovića. Na mestu ove dve kuće je, tokom 1894/95. godine, o trošku patrijarha Brankovića, podignuta školska zgrada, namenjena nastavi muških odeljenja somborske Srpske učiteljske škole, Zbog ove zadužbine, kao i dugogodišnje patrijarhove službe u Somboru, a povodom obeležavanja 50 godina njegove svešteničke službe, somborska gradska skupština je 1905. godine, u znak zahvalnosti i privrženosti, patrijarha Georgija Brankovića proglasila za počasnog građanina Sombora.

Mada nije sačuvan arhitektonski nacrt ovog zdanja, pretpostavlja se da ga je projektovao Vladimir Nikolić, arhitekta patrijarha Brankovića, koji je projektovao i druge građevine po nalogu patrijarha, a zgrada je arhitektonski podsećala na zdanje Stare berze u Cirihu, podignuto oko 1880. godine. Gradnja novog školskog zdanja poverena je građevinskom preduzimaču Vince Ulrihu, za iznos od 21.000 forinti. Nadzor je vršio gradski inženjer Milan Grgurov. Sa kopanjem temelja počelo se u maju 1894. godine, a kamen temeljac svečano je postavljen i osvećen 2. juna iste godine (patrijarha je tom prilikom predstavljao njegov zet dr Milan Maksimović). Patrijarh Branković je, nešto kasnije iste godine, obišao gradilište prilikom posete Somboru.

Nova jednospratnica somborske Preparandije sagrađena je u neorenesansnom stilu, sa prepoznatljivim polukružnim ugaonim pročeljem i sa osnovom u obliku slova L. Na ugaonom pročelju zgrade nalaze se tri velika prozora na spratu, krunisana baroknim ukrasnim kartušima, a razdvojeni jonskim pilastrima, iznad kojih je venac sa natpisom Georgije Branković patrijarh narodu srpskom. Krov polukružnog ugaonog pročelja bio je u obliku poluloptaste kupole. U prizemlju pročelja nalazila su se tri manja prozora, a fasada prizemlja zgrade ukrašena je rustično. Oba krila zgrade imala su po pet velikih pravougaonih prozora na spratu, dok je prizemlje krila koje gleda na Glavnu ulicu imalo pet manjih pravougaonih prozora, a prizemlje krila koje gleda na Bajski put četiri manja pravougaona prozora i pravougaonu ulaznu kapiju.

Đaci muških odeljenje somborske Preparandije su u novu školsku zgradu ušli o Maloj Gospojini, u septembru 1895. godine, a Somborska crkvena opština i Srpska učiteljska škola poslali su u Sremske Karlovce izaslanstvo koje je trebalo da zahvali patrijarhu za darovanu zadužbinu i da ga pozove u Sombor na njeno svečano osvećenje. Patrijarh je 11/23. juna 1897. g. u Sremskim Karlovcima zvanično potpisao Darovni ugovor i njime je, u skladu sa tadašnjim  prosvetnim zakonima Kraljevine Ugarske, svoje zdanje preneo u vlasništvo somborske Srpske pravoslavne crkvene opštine, koja se ovim ugovorom obavezala da će ga upotrebiti za smeštanje Srpske veroispovedne učiteljske škole.

Od školske 1896/97. g. somborska Srpska učiteljska škola razdvojena je na mušku i žensku, ali sa zajedničkim nastavničkim zborom i upravnikom, a od 1910. g. ove škole su i potpuno razdvojene, a svaka od njih imala je sopstveni nastavni zbor i upravnika, kao i svoju zasebnu školsku zgradu.

Od 1912. g. u zgradu Preparandije uvedeno je i električno osvetljenje, a znatno su osavremenjena nastavna učila i školska oprema, kao i đačka biblioteka.

U novoj zgradi Preparandije nastava muških odeljenja Srpske učiteljske škole odvijala se sve do januara 1915. godine, kada je, zbog Prvog svetskog rata, obustavljena, a obe školske zgrade (Preparandiju ili Mušku učiteljsku školu i staro zdanje u kojoj je radila Ženska učiteljska škola) zaposela je austro-ugarska vojska. Sa zgrade Preparandije skinut je u to vreme i zadužbinarski ćirilični natpis patrijarha Georgija Brankovića.

Kada je 1917. g. vojska napustila zdanje Preparandije, somborska Crkvena opština je ovde, privremeno, smestila srpsku osnovnu školu, ali su je, ubrzo, ponovo stavili na raspolaganje Učiteljskoj školi. Crkvena opština, koja se, prema prosvetnim zakonima Austro-Ugarske, starala o celokupnom srpskom školstvu u Somboru, predala je u leto 1920. g. Preparandiju i sav školski inventar (kao i zgrade svih tadašnjih srpskih osnovnih škola) somborskoj političkoj opštini, odnosno državnim vlastima Kraljevine SHS. Obe učiteljske škole u Somboru (muška i ženska) izgubile su konfesionalni karakter, pa su ih od školske 1920/21. g. pohađali i pripadnici drugih nacionalnosti i veroispovesti, a škole su prešle pod nadležnost Ministarstva prosvete Kraljevine SHS. Polovinom 1932. g. Ministarstvo prosvete donelo je odluku o zatvaranju somborske Ženske učiteljske škole, pa je od školske 1932/33. g. Učiteljska škola počela da radi kao mešovita, pod nazivom Državna učiteljska škola u Somboru.

Posle prekida nastave u vreme Drugog svetskog rata, školska nastava u zdanju Preparandije obnovljena je već početkom 1945. godine i odvijala se sve do 1948. godine, kada je, zbog skučenog prostora i povećanog broja đaka, Učiteljska škola premeštena u današnje zdanje OŠ „Bratstvo-jedinstvo“, odakle je, 15 godina kasnije (1963), preseljena u novosagrađenu zgradu iza somborskog gradskog parka.

U zdanju Preparandije se, između 1948. i 1963. godine, odvijala nastava tzv. „Vežbaonice“ (osnovne škole u kojoj su se za učiteljski poziv praktično prirpemali đaci somborske Učiteljske škole), a posle preseljenja Učiteljske škole i „Vežbaonice“ u nova zdanja, ovde je bilo sedište opštinskih i regionalnih prosvetnih službi (Međuopštinskog prosvetno-pedagoškog zavoda i SIZ-a za obrazovanje). Od 1969. g. zdanje Preparandije ima status zaštićenog spomenika kulture, a od 1991. g. i status kulturnog dobra od velikog značaja. Zdanje je delimično obnovljeno 1971. godine.

Nakon što je somborska Pedagoška akademija, naslednica nekadašnje Učiteljske škole, prerasla 1993. g. u Učiteljski fakultet, Skupština opštine Sombor je, o stogodišnjici izgradnje zdanja Preparandije (1995), zadužbinu patrijarha Brankovića predala na korišćenje ovoj visokoškolskoj ustanovi, koja je neposredan nastavljač nekadašnje Srpske učiteljske škole i baštinik tradicije obrazovanja učitelja u Somboru. Godinu dana kasnije ovo zdanje je, na poziv nastavnika i studenata, u oktobru 1996. g. posetio i ponovo osvetio tadašnji srpski patrijarh Pavle. Istovremeno, na Preparandiju je vraćen ktitorski natpis patrijarha Brankovića, a sa vrha kupole zgrade uklonjeni su srp i čekić, koji su bili postavljeni posle Drugog svetskog rata (još ranije je uklonjen natpis „Živeo SKJ“, postavljen na vrh zgrade pedesetih godina XX veka).

Između 2002. i 2010. g. trajala je temeljna obnova unutrašnjosti i spoljašnosti Preparandije, koja je urađena u više faza. Posle završene obnove, krajem marta 2010. godine, somborski Pedagoški fakultet (koji ovaj naziv ima od 2006) u prizemlju Preparandije je otvorio galeriju sa stalnom retrospektivnom postavkom poznatog somborskog slikara Save Stojkova (1925-2014), a galerijska zbirka uvećana je narednih godina i stalnim postavkama slika somborskih slikara Pavla Blesića (1924-2022) i Zorana Stošića Vranjskog (1936-2022). Na spratu ovog zdanja nalazila se i muzejska zbirka koja je svedočila o tradiciji obrazovanja srpskih učitelja u Somboru ustanovljenoj još 1778. godine, kao i jedinstvena i retka zbirka starih školskih učila, a ovde je bila smeštena i dragocena zbirka rariteta i starih i retkih knjiga biblioteke Srpske učiteljske škole, koja je ustanovljena još 1817. godine, sa preko 4.000 naslova objavljenih na srpskom, odnosno slavenoserbskom i crkvenoslovenskom, nemačkom, latinskom, ruskom, mađarskom i francuskom jeziku, tokom XVII, XVIII i XIX stoleća. Između 2010. i 2016. g. u zdanju Preparandije organizovano je preko 100 raznih kulturnih maniefstacija (izložbi, promocija, naučnih skupova, takmičenja, radionica, koncerata, savetovanja, radnih sastanaka itd.).

S obzirom da zgrada Preparandije nije nakon Prvog svetskog rata prevedena iz crkvenog vlasništva u državni erar Kraljevine SHS, a da je nakon Drugog svetskog rata nacionalizovana, somborska Srpska pravoslavna crkvena opština i Eparhija bačka pokrenule su 2006. g. zahtev za povraćaj ovog školskog zdanja u crkveno vlasništvo. Godine 2016. g. Agencija za restituciju Republike Srbije donela je odluku da se zdanje Preparandije dodeli u posed Eparhije bačke, pa je Pedagoški fakultet ispraznio prostor i zgradu predao somborskoj Crkvenoj opštini, krajem leta 2016. godine. U jesen 2019. g. ovde je smeštena Školska uprava Zapadnobačkog okruga, kao i Centar za stručno usavršavanje zaposlenih u obrazovanju, koji je, krajem 2018. godine, osnovao Grad Sombor. Obnova fasade zdanja Preprandije počela je u jesen 2024. godine.

Srpska učiteljska škola – Preparandija u Somboru, sa svojim upraviteljima, nastavnicima i slavnim đacima bila je alma mater mnogim nosiocima nacionalne prosvete, književnosti, kulture i duhovnosti u svim krajevima gde je živeo srpski narod, a zdanje somborske Preparandije, zadužbine patrijarha Georgija Brankovića, postalo je prepoznatljiv arhitektonski znamen postojanja i tradicije ove znamenite i stare prosvetne ustanove.

Milan Stepanović