Sve do 1715. g. školstvo u Ugarskoj bilo je isključivo u konfesionalnoj nadležnosti, a crkve su podizale i izdržavale škole, koje su radile bez državnog uticaja i nadzora. Od 1715. godine, kada je donesen 74. zakonski član, koji se odnosio na školstvo u Ugarskoj, nadzor nad školama postao je kraljevsko pravo.
Moguće je da su i u Somboru, kao i u drugim vojničkim šančevima na Potiskoj vojnoj granici, tada osnovane prve škole, a za školu na srpskom Karolj Trenčenji piše da je u gradu postojala već 1717. godine. Navodeći podatak iz Helfertove povesnice školstva u Austriji, Nikola Vukićević piše da su još pre 1702. godine postojale u iliričkim (srpskim) militarnim kolonijama škole, pa je tom prilikom iz Beča naređeno da se u tim školama deca pokraj učenja na maternjem jeziku imaju i nemačkom jeziku obučavati. Kako je i Sombor bio snažno militarsko središte, a potom i najveći graničarski šanac na Potiskoj vojnoj granici, Vukićević veruje da su u to vreme i ovde postojale prve srpske škole, mada navodi da nema nikakva spomena da je ova bečka naredba u Šancu somborskom održavana.
Skromno obrazovanje dobijali su u Somboru budući sveštenici, koji su se učili pismenosti i crkvenom pravilu privatno, kod starijih somborskih sveštenika. U Beočinu je 1733. g. sveštenik bio Stanko Nikolić (46 godina), koji je u svešteničku službu stupio 1714. godine, a kraj njegova imena zapisana je napomena da učilsja v Somboru kod njekoih popov. Sveštenik u Grabovcima bio je iste godine Nikola (40 godina), rodom iz Bokčinovića, koji učilsja vo Somboru kod njekoego popa Joana, a za Jovana (34 godine), sveštenika u Bijelom Brdu, takođe rodom iz Bokčinovića, zapisano je da se učio kod njekoego meštera (učitelja) somborskago. Te godine je zabeležen i čerevićki sveštenik Veličko Radovanović (35 godina), Somborac rođenjem, koji se učio kod ovdašnjeg popa Vujina. U Banoštaru je 1733. g. sveštenik bio Jovan (30 godina), rodom iz Leđena, za koga je zapisano da učilsja u Somboru kod njekoego popa Radosava. Za Somborca Simeona Živanovića (50 godina), sveštenika u Čalmi, a kasnije monaha u manastiru Privina Glava, zapisano je 1753. g. da učilse u Somboru kod magistra (učitelja) Atanasija. Milutin Sokolović (63 godine), rodom iz Beograda, koji je 1758. g. bio sveštenik u selu Iđoš, u Temišvarskoj eparhiji, a u svešteničkoj službi se nalazio od 1714. godine, učio se u Somboru, kod popa Milića. Stefan Nikolić (33 godine), rodom iz Ležimira u Sremu, koji je 1758. g. bio sveštenik u šancu Vranjevo, u Temišvarskoj eparhiji, učio se u Somboru kod magistera (učitelja) pop Pavla.
Da je, osim privatnog obrazovanja kod sveštenika, u Somboru već tad, između 1710. i 1740. godine, postojao neki oblik osnovne škole, svedoče navedena imena magistara (učitelja) Atanasija i popa Pavla. Vukićević navodi da su do 1740. g. u Somboru postojale mlađa škola, u kojoj je predavao učitelj Atanasije Stojšić, te starija slavenosrpska i latinska škola, u kojoj je predavao Atanasije Popović. Ovi učitelji, piše Vukićević, takav su veliki trud polagali oko obučavanja mladeži srpske u Somboru, da se već 1740. god. nalazilo dosta muške dece i detića srpskih, koji su crkvenoslovenski jezik dobro izučili i molitve i Simvol vere na istom jeziku pravilno napamet govorili, pa i u crkvi pri bogosluženju pojati znali. Tokom naredne dve decenije učitelji u srpskoj školi bili su Stevan Morokvašić i Jovan Grigorijević, a kao pomoćni učitelj zapisan je i neki starac Radovan.
Ubrzo nakon elibertacije grada, kada je zvanično, u prisustvu mitropolijskog egzarha, 1752. g. ustanovljena somborska pravoslavna Crkvena opština, određena je, već u prvom zapisniku sa sastanka Crkvene opštine, i godišnja plata magistru slavenosrpske škole u visini 50 forinti, sa stanom, ogrevom i dva para čizama.
Najraniji uvid u ustrojstvo somborske pravoslavne osnovne škole pruža školski izveštaj, koji je za Bačku eparhiju 1756/57. g. sastavio slobodne kraljevske varoši Sombora magister Jovan Grigorijević. Somborsku srpsku osnovnu školu pohađala su te školske godine 83 đaka, pretežno dečaka (nastavu su pohađale svega dve devojčice), u uzrastu od šest do 15 godina. Učenici su bili podeljeni na bukvarce (46 učenika od šest do 11 godina), časlovce (15 učenika od sedam do 14 godina), psaltirce (15 učenika od 11 do 15 godina) i kanoniste (sedam učenika od 13 do 15 godina).
Prvu četvororazrednu gramatikalnu ili latinsku školu u Somboru osnovala je, dozvolom carice Marije Terezije, i o svom trošku izdržavala ovdašnja Pravoslavna crkvena opština 1759. godine. U ovoj školi predavani su latinski jezik i pismenost, osnovni pojmovi iz aritmetike i geometrije, kao i nauka hrišćanska, crkvenoslovenski jezik i biblijske priče. Učitelj je bio Stevan Morokvašić, a latinski je predavao somborski franjevac Filip (pater Fila), uspešno pripremajući u latinskom buduće gimnazijalce, koji su školovanje nastavljali izvan Sombora.
Konačno, 1. maja 1778. godine, mladi Avram Mrazović, tek svršen polaznik kursa za direktore osnovnih škola u Beču, po naprednom metodu tada čuvenog nemačkog pedagoga i prosvetnog reformatora Johana Ignaca Felbigera, pokrenuo je Normu, odnosno dvorazrednu, a uskoro trorazrednu narodnu gradsku osnovnu školu na srpskom jeziku. Škola je osima nastave za decu imala, ispočetka, i tromesečne tečajeve (kasnije višesemsetralne) za obrazovanje i stručno osposobljavanje srpskih učitelja. Mrazovićeva Norma predstavljala je centralnu srpsku narodnu školu Pečujskog školskog okruga (Glavnonarodno učilište somborsko). Bila je smeštena u zdanju koje se nalazilo u porti novosagrađene somborske Svetođurđevske crkve (podignute između 1759. i 1761. godine), a postojala sve do 1811. godine. Osim Avrama Mrazovića, nastavnici ove škole bili su, tokom narednih godina i decenija, sveštenik i katiheta Atanasije Zarić, Gregorije Gregorijević, Gregorije Radišić, Mihajlo Starački, Nikolaj Lazarević, Todor Milošević, Andrija Janković, Maksa Gregorović (1807. g. učitelj gramatike), Aron Grujić (učitelj 1807), Jovan Popović Berić (1807. g. učitelj časlovca i psaltira) i Pavle (kasnije vladika Platon) Atanacković.
Posle 1811. g. u Somboru je radila redovna trorazredna, a kasnije i četvororazredna srpska osnovna škola.
Godine 1816. u Sombor je iz Sentandreje preseljena prva Srpska učiteljska škola (Preparandija), koja je osnovana četiri godine ranije i to je bila jedina somborska srednja škola sve do druge polovine 19. veka. Ova škola je, menjajući organizacione oblike i nazive, opstala u Somboru duže od dva veka, sve do danas.
Milan Stepanović
