…PA I ŽENE PIJU VINA (VINOGRADARSTVO U SOMBORU)

Od Sombora, valjda, nema predela koji je manje pogodan za vinogradarstvo, a u kome su ljudi (i žene) bili tako privrženi vinu, da su grad, stolećima, potpuno okruživali svojim brojnim vinogradima.

Još je u tursko doba, na poreskom popisu (defteru) iz 1570. godine, zapisano da Somborci gaje vinovu lozu i plaćaju 80 akči za površine vinograda koje su bile veće od 20 dunuma (jedan dunum je iznosio oko deset ari ili 1.000 m²). Nepun vek kasnije, znameniti turski putopisac Evlija Čelebi, prilikom obilaska Sombora 1665. godine, piše kako je Sombor velika varoš okružena vinogradima, baštama i ograđenim vrtovima. Zapis mladog turskog oficira Osman-age Temišvarskog iz 1688. godine, svedoči da je, prolazeći kraj Sombora sa zapadne strane, pored reke Mostonge, video zapustele somborske vinograde (bilo je to vreme austrijsko-turskog rata). Deceniju kasnije, 1698. godine, prilikom prolaska jedne austrijske carske vojne čete, na francuskom je, u dnevniku marša, zapisano da je Sombor otvoren grad, okružen lepim krajolikom i vinogradima (Le dit Sambor pour Continuer est un ville ouverte, Latsienne envirrannée des belles Campagnes et vignes). Na sve tri vedute Sombora, koje su nastale 1697/98. godine, ucrtani su vinogradi u okruženju grada. Jedan vinograd bio je 1699. g. povod za žalbu na kapetana somborske milicije Đuru Markovića, koji nije hteo da preduzme ništa kako bi njegovi sunarodnici, somborski Bunjevci Dujan Matić i Petar Probojčević, vratili uzurpirani vinograd, koji je predstavljao očevinu Somborca Vujice Stankovića i njegove sestre Mihaele.

Prema popisu iz 1699. g. 270 somborskih domaćina obrađivalo je 274 motike vinograda (motika je bila površina od 94 kv. hvata), a 373 somborska militara obrađivala su 1701. g. 756 motika vinograda, za šta su plaćali 15 denara poreza po motici. Naredne godine zapisano je da Somborci obrađuju 442 motike vinograda, a da je još 296½ motika zaparloženo. Brojni Somborci su krajem 17. i početkom 18. veka trgovali vinom, te su na okolnim carinarnicama plaćali carine za dovoz vina. Vinogradi su ponovo bili zaparloženi u vreme Rakocijevog ustanka (1703-1711), kada je većina Somboraca prebegla u Srem ili Slavoniju. Na prvom popisu posle ustanka (1715. god.) zapisano je da su somborski komorski stanovnici obrađivali svega 13 motika vinograda, a ovdašnji graničari (koji su činili 4/5 stanovništva grada) obrađivali su 188½ motika vinograda. Od tog vremena površina vinograda koje Somborci obrađuju stalno raste.

Popis somborskih graničara iz 1718. g. beleži kako obrađuju 310½ motika vinograda, a dve godine kasnije, u primedbama koje su pratile popis stanovnika Sombora, zapisano je da vinogradi oko Sombora nisu posebno plodni, te da se na površini od jedne motike dobijalo četiri do pet urni vina (urna je mera od oko 24 litre i mogla je da se proda ili kupi za jednu srebrnu forintu), a kako vino nije bilo najbolje, trajalo je najduže do polovine naredne godine, pa ga Somborci nisu prodavali, već su ga koristili za kućne potrebe. Popis ostavine somborskog graničarskog kapetana Jovana Brankovića beleži 1735. g. njegov vinograd površine osam motika na visoravni Telečka, sa istočne strane Sombora (vinograd je procenjen na 40 forinti), a u njegovim podrumima nalazilo se krajem 1734. g. 11 akova ili blizu 600 litara vina, koje je bilo popijeno do marta iste godine za daću i parastos, kao i za kućne potrebe. Prolazeći kroz Sombor 1735. godine, učeni putopisac i rektor Požunskog univerziteta piše kako Somborci mnogo proizvode vino, ali, dodaje, da je ono slabijeg kvaliteta (skoro sedam decenija kasnije slično piše i somborski župnik Matija Slatković, koji kaže da je je Sombor većim delom okružen vinogradima, te da ovdašnji narod veoma voli vino iz svojih vinograda, ali da bogatije porodice nabavljaju sremsko, baranjsko i tolnajsko vino, koje se doprema Dunavom, a čiji akov dostiže i cenu od deset forinti). Godine 1738. vinom je trgovao i tadašnji somborski graničarski kapetan Marko Marković, koji je u Budimu, od Stanka Andrijevića, kupio vina u vrednosti od 166 zlatnika. Somborske opštinske krčme su tokom 1745. g. zaprimile i prodale 538 akova vina (preko 29.000 litara), u vreme kada je u gradu živelo oko 4.000 stanovnika. U vreme razvojačenja grada načinjen je 1746. g. popis somborskih graničara, a od 549 popisanih graničara, njih 226 uzgajalo je 795⅝ motika vinograda. Iste godine komorski administrator Franc Jozef Redl procenio je da rod somborskih vinograda može da bude oko 5.400 urni vina, od čega komorska uprava može da naplati devetinu (600 urni ili forintu po urni). Tada je nastala i mapa Sombora i gradskih pustara, koju je načinio inž. Anton Kaltšmit, na kojoj se vide četiri vinogradske table (skupine vinograda) jugozapadno, zapadno i severozapadno, kao i po jedna severoistočno, istočno i južno od grada. Županijski popis iz 1747. g. beleži da su dotadašnji somborski graničari imali rod od 2.715 urni vina (oko 65.000 litara).

Kada je Sombor 1749. g. uspešno završio trogodišnju borbu za elibertaciju i postao slobodan i kraljevski grad, znatan broj građana kupio je od grada zemlju za vinograde (jutro vinograda prodavano je za 12 forinti – tri puta skuplje od jutra najbolje oranice), pa već 1750. godine, od 1.055 popisanih domova u Somboru, 761 dom je imao i svoj vinograd. Berba grožđa bila je radosna svečanost koja je okupljala celu porodicu, od dece do najstarijih, kao i rodbinu i prijatelje.

Kolikogod voleli vino iz svojih vinograda, Somborci nisu pili vino koje bi po kvalitetu moglo da se meri sa subotičkim, baranjskim, sremskim ili mađarskim vinima. Zemlja kraj Sombora nije pogodovala vinogradima (osim, delimično, na visoravni Telečka, ovde nije bilo valovitog i peskovitog zemljišta koje je bilo toplo i dobro upijalo sunčeve zrake jer zemlja za vinograd nije smela da bude podložna vlazi i trebalo je da bude što dalje od vode, odnosno bara i ritova, a posebno je bilo važno da bude zaklonjena od severnih vetrova, koji su ovde često duvali). Čokoti u vinogradima bili su isprva sasvim niski, pa nisu morali da budu vezivani za kočiće (tačke), a kasnije je loza bila „logoška“ (viseća, prepletena između bagremovog kolja ili stubova i razapetih žica ili letava u vidu svoda). Vinograd je u jednoj sezoni bio ogrtan, orezan, tri puta okopan, plevljen, skrnjivan (zalaman) i vezivan, a đubren je, obično, ovčijim đubrivom. Gajeno je podjednako i crno i belo grožđe. Jesenja berba u vinogradu predstavljala je malu porodičnu svetkovinu. Nakon berbe, grožđe nije bilo ceđeno, već je zrno samo muljano, a iz preostale komine spravljana je omiljena rakija komovica. Nedostatak komine u vinu skraćivalo je njegovu trajnost na pola godine ili neki mesec više. Vino se čuvalo i pretakalo u podrumima, u buradima zapremine od 200 do 1.000 litara, a točilo se u balone (burad su pravili bačvari ili pinteri, u raznim veličinama, od 50 do 5.000 litara, a proizvodili su i „frtalje“ sa drškom, koji su stojali ispod prese, pa „pinte“ za točenje u frtalje, veličine i do 13 litara, levkove, čuture, kao i putunje za berbu i nošenje grožđa).

Vinogradi potpuno okružuju Sombor na mapama grada iz 1783. i 1831. godine. Od polovine 19. veka površine pod vinogradima se polako smanjuju. Sombor 1872. g. još ima 690 vlasnika vinograda, a 1874. g. od roda u ovdašnjim vinogradima spravljeno je 1.320 akova mošta ili neprevrelog vina (akov je mera za zapreminu od oko 54 litra), 620 akova crnog i 250 akova belog, te 450 akova šilera (crveno vino ili kominjak). Akov vina te godine je prodavan po sedam forinti. Mada je još bilo dosta vinograda, oni su se 1875. g. u somborskom ataru prostirali na svega 546 jutara i zauzimali su tek oko jedan procenat ukupne površine atara. Prema planu Sombora iz 1891. g. još je postojalo sedam vinogradskih tabli, koje su okruživale grad. U to vreme, u gradu je bilo i 137 manjih i većih krčmi, koje je ljubav Somboraca prema vinu uspevala da drži u životu. Vino je zbližavalo Somborce i kada su politički odnosi u gradu između Srba i Mađara bili zategnuti, pa je polovinom 19. veka ovde postojala neformalna, ali srdačna družina Srba i Mađara – prijatelja u piću, nazvana srpsko-mađarskim nazivom „Sunđer taršašag“ (Družina sunđer), a ovdašnji tamburaši redovno su dolazili da razonode ovo žedno društvo.

Do polovine 20. veka somborski vinogradi su netragom nestali, a ostala je samo čuvena samodopadljiva varoška pesma, s početka stoleća, koju je ispevao ovdašnji sindikalni prvak, zidar i tamburaš Blaško Marković, o tome kako u tom Somboru svega ima, to istina, pa i žene piju vina… I to onog koje hladi glavu, ali u noge sipa vreli pesak, pa ga stari bunjevački domaćin Baća-Babijan lukavo služi svojim moćnim gostima iz županije, u pripovetki Veljka Petrovića „Salašar“.

Milan Stepanović