Sve do 1778. godine, kada je mladi i učeni Somborac Avram Mrazović (1756-1826) pokrenuo u Somboru Gradsku školu “Norma”, sa prvim višemesečnim (kasnije i višesemestralnim) tečajevima za obrazovanje srpskih učitelja, srpski narod nije imao posebno i za to zvanje školovane učitelje. Tokom 33 godine, koliko je somborska “Norma” postojala i radila, u njoj je školovano više stotina budućih učitelja. Ipak, vremenom, njeni kapaciteti, ustrojstvo i pruženi obrazovni nivo nisu više mogli da zadovolje povećane potrebe za učiteljima u srpskom narodu, na prostoru Habzburške monarhije, te se počelo razmišljati o osnivanju prve posebne srpske škole za obrazovanje učitelja.
Potpisivanjem mira sa Napoleonom 1809. godine, nastavljene su korenite školske reforme u Austrijskom carstvu, koje je pokrenula vlada na čelu sa slobodoumnim grofom Johanom Štadionom. Dekretom austrijskog cara Franca I iz 1810. g. za vrhovnog nadzornika svih pravoslavnih škola u Habsburškoj monarhiji (srpskih, rumunskih i grčkih) postavljen je dvorski agent i carski savetnik Uroš Nestorović, kome je već 12. februara 1810. g. naloženo da izvrši pregled pravoslavnih narodnih škola i da, nakon uvida u njihovo ukupno stanje, predloži neophodne mere za njihovo usavršavanje i uspostavljanje stalih novčanih izvora za izdržavanje škola, posebno u pogledu mogućnosti obrazovanja budućih učitelja. Slično svojim prethodnicima od pre tri decenije, Avramu Mrazoviću, Todoru Jankoviću Mirijevskom i Stefanu Vujanovskom, i Uroš Nestorović je, tokom leta 1810. godine, obišao većinu srpskih škola u Bačkom, Banatskom i Sremsko-slavonskom školskom okrugu, kao i na prostoru Budimske eparhije. Nestorovićevi nalazi bili su prilično obeshrabrujući, posebno u pogledu valjanosti obrazovanja srpskih učitelja. Očito, kratki učiteljski tečajevi u normalnim školama više nisu zadovoljavali potrebe savremene nastave (i pored svih Nestorovićevih pohvala somborskoj Normi i njenom upravitelju) i trebalo je obrazovanje učitelja izdići na viši stepen. Nestorović je ocenio da učitelji nisu imali nikakvo etičko obrazovanje, te da je njihovo nagrađivanje, kao i postupanje prema njima, veoma loše.
Car je iste godine u pismu mitropolitu Stefanu Stratimiroviću tražio da mitropolit i Nestorović sporazumno i zajednički rade na novom ustrojstvu narodnih škola, ali između njih, kako kasnije piše vladika Platon Atanacković, ne samo da ne bude sporazumljenja, nego naprotiv rodi se velika upravo tim povodom zavist i mrzost na najsablazitelnuju pogubu namenjenoga napretka narodnoga (mitropolit je dobro bio upoznat i sa tajnim uputstvom barona Halera Nestoroviću, koje se odnosilo na njegovo političko delovanje i obaveštavanje bečkog dvora, a istovremeno je, zbog Nestorovićevih namera da obrazovanje izuzme ispod okrilja crkve i učini ga u što većoj meri svetovnim, bio ubeđen da Nestorović želi da razdvoji narod od crkvenog klira i da tako priprema tlo za unijaćenje pravoslavnih u Austrijskom carstvu). Nestorović je, nakon prvih razgovora sa Stratimirovićem, smatrao da principi koje je ispoljio mitropolit nisu u skladu sa sadašnjim potrebama nacije i prilikama u kojima živimo, te da naprotiv, ti principi iziskuju brzu i na čvrstim osnovama zasnovanu reformu. U obraćanjima dvoru i Nestorović i Stratimirović su se žalili jedan na drugog i uzajamno optuživali.
Nakon obilaska srpskih škola, detaljno opisujući njihov rad, Nestorović je u pismu caru, od 29. decembra 1810. godine, sačinio i predloge kako da se njihovo stanje u što kraćem vremenu popravi, a u okviru dopisa koje je Ugarskoj dvorskoj kancelariji poslao 5. februara 1811. g. Nestorović predlaže i zahteva da se za obrazovanje pravoslavnih učitelja osnuju tri preparandije (učiteljske škole), i to u Sentandreji za obrazovanje srpskih učitelja, u Aradu za obrazovanje rumunskih i u Pešti za obrazovanje grčkih učitelja. Car je ove predloge prihvatio i naložio je Nestoroviću da načini detaljan plan za njihovo osnivanje i ustrojstvo, što je on i učinio u pismu od 6. juna iste godine.
Prema Nestorovićevom predlogu zadatak budućih preparandija bio bi da omoguće stručno i moralno obrazovanje učitelja u duhu narodnih i verskih tradicija svog naroda, a kandidati koji budu primljeni moraju da budu carski podanici, moralnog vladanja, fizički zdravi, bez telesnih nedostataka ili sklonosti k porocima, uz uslov da su već završili neku od opšteobrazovnih škola (obično gimnaziju). Školovanje u preparandijama bilo je podeljeno u tri petomesečna tečaja (semestra), a za izdržavanje škole Nestorović je predložio uvođenje trećeg (tzv. školskog) tasa u pravoslavnim crkvama i osnivanje novčanog Nacionalnog školskog fonda (prihod od školskog tasa u početku je bio namenjen za plate preparandijskim profesorima i za stipendije darovitim učenicima Preparandije). Car i vlada saglasili su se s ovim predlozima i dat je nalog da sve pravoslavne crkve u monarhiji pozovu vernike na prilaganje. U tom pozivu posebno značajna bila je znamenita beseda o dobrovoljnim prilozima („Slovo o dobrohotnih dajanijih“) somborskog sveštenika, kasnije i preparandijskog upravnika, Vasilija Kovačića, koja je, zalaganjem Uroša Nestorovića, i štampana u Budimu 1811. godine.
U pregovorima sa sentandrejskom srpskom opštinom Nestorović je pronašao pogodnu školsku zgradu gradske srpske Glavne normalne škole (kraj Blagoveštenske crkve), na čijem spratu su se nalazile tri prostrane prazne prostorije, koje je opština ustupila besplatno za buduću preparandiju, sa obećanjem da će o svom trošku nabaviti i sav potreban školski nameštaj, otvoriti trpezu za ishranu đaka po najpristupačnijim cenama i obezbediti drvo za ogrev, kao i da će obezbediti besplatno lečenje đaka. Građani Sentandreje su i obilatim ličnim prilozima pomogli otvaranje ove škole. Nestorović je odmah pristupio i odabiru budućih predavača Srpske preparandije u Sentandreji, pa je obrazovao i ispitnu komisiju koja je trebalo da proceni valjanost prijavljenih profesorskih kandidata.
Na konkurs su se prijavila osmorica kandidata, a za profesore su, na javnom sastanku radi njihovog izbora, odabrani Pavle (docnije Platon) Atanacković, sveštenik i profesor iz Sombora, te Dimitrije Isailović i Dimitrije Atanacković, profesori karlovačke Gimnazije. Kako profesori iz Karlovaca, usled smetnji koje im je činio mitropolit Stratimirović, nisu mogli da stupe na posao, na njihova mesta privremeno su imenovani Vasilije Bulić, svršeni slušalac studija medicine u Pešti i Kozma Josić, peštanski učitelj, rodom Somborac i Mrazovićev učenik.
Nestorovićev plan o osnivanju pravoslavnih preparandija zvanično je prihvaćen, sa snagom zakonskog akta, 17. septembra 1812. godine. Srpska učiteljska škola u Sentandreji svečano je otvorena u nedelju, 3/15. novembra 1812. godine, čemu je prethodila liturgija sa molepstvijem koje je, pred prvih 28 upisanih đaka, upraviteljem, profesorima i mnogobrojnim građanima, služio tadašnji budimski vladika Dionisije Popović, sa osam sveštenika. Pozdravni govor, na latinskom i srpskom jeziku, održao je Uroš Nestorović, koji je, carskim dekretom od 6. decembra 1812. godine, i zvanično imenovan za prvog direktora Srpske preparandije. Istim dekretom Kozma Josić je imenovan za seniora škole (dekana Nastavničkog veća) i profesora gramatike i crkvenoslovenskog jezika, Pavle Atanacković za profesora pedagogije, metodike i istorije, a privremeno je obavljao i upražnjenu dužnost katihete (Lukijan Mušicki, zbog stava mitropolita, nije mogao da prihvati ponuđeno mesto katihete), a Vasilije Bulić je imenovan za profesora aritmetike i zemljopisa. Redovna školska nastava počela je 4/16. novembra 1812. godine, a nakon upisa još osam đaka, prvi semestar pohađalo je 36 polaznika iz sela i varošica u Banatu, Bačkoj, Sremu, Baranji, srednjoj Ugarskoj, te iz Sentandreje.
Prema svom unutrašnjem uređenju srpska Preparandija u Sentandreji bila je izuzeta ispod crkvene nadležnosti. Direktor škole (u ličnosti vrhovnog školskog nadzornika) bio je najviši upravni organ škole, a na čelu Preparandije nalazilo se Nastavničko veće (Učebnoje zasjedanije ili Consessus litterarius) koje je rukovodilo tekućim poslovima škole. Rad predavača i nivo stečenog učeničkog znanja proveravan je redovnim mesečnim ispitima (neka vrsta internog kolokvijuma, bez prisustva javnosti), tromesečnim javnim ispitima i semestralnim ispitima koji su svečano održavani na završetku petomesečnog semestra, pod predsedavanjem vrhovnog školskog nadzornika (ili njegovog zamenika), u prisustvu javnosti (budimskog vladike i sveštenstva, predstavnika županijskih i opštinskih vlasti, te odabranog građanstva). Prva klasa svršenih učitelja (njih dvadeset četvorica) izašla je iz sentandrejske Preparandije s proleća, odnosno jeseni 1814. godine (među njima i Timotije Branković, docnije sveštenik i otac budućeg preparandijskog upravitelja i patrijarha srpskog Georgija Brankovića, te Samuil Ilić, u monaštvu Sevastijan, književnik i iguman manastira Gomirje i Hopovo). Nikola Vukićević smatra da je Srbski pedagogijum, odnosno Preparandija u Sentandreji, bila jamačno prva i najstarija dobro uređena učiteljska škola u Ugarskoj.
Zbog bolesti, sa dužnosti profesora i seniora odstupio je već u proleće 1813. g. Vasilije Bulić, a njegove predmete privremeno je (skoro pune tri godine) predavao Pavle Atanacković, koji je u maju te godine i zvanično imenovan za redovnog katihetu sentandrejske Preparandije. Od novembra 1813. g. pedagogiju, metodiku i istoriju predavao je Dimitrije Isailović. Nakon odlaska Josića senior je, do septembra 1814. godine, bio Pavle Atanacković, posle njega tu dužnost obavljao je Vasilije Bulić, a od juna 1816. g. Dimitrije Isailović. Krajem 1813. g. otvoren je u Sentandreji i konvikt (dom) za polaznike Preparandije.
Naredna klasa svršenih učitelja (njih tridesetorica, među kojima je bio i Jovan Subota Mladenović, docnije književnik, prevodilac i urednik Letopisa Matice srpske i nadzornik Tekelijanuma u Pešti) školovanje je završila u proleće, odnosno jesen 1815. godine. Početkom 1815. g. produženo je trajanje školovanja, pa je umesto tri petomesečna semestra ustanovljen dvogodišnji tečaj sa po dva semestra u svakoj godini (tako je ostalo i narednih 56 godina, sve do 1871. godine).
Nakon druge klase upisanih učiteljskih kandidata, došlo je do značajnog opadanja broja đaka, pre svega zbog udaljenosti Sentandreje od „donjih“ krajeva (Bačke, Banata i Srema), ali i zbog skupoće koja je vladala u urbanijim severnim delovima Ugarske, te i zbog jenjavanja oduševljenja srpskog građanstva prema toj školi i smanjenju dobrovoljnih priloga. Uz to, sve vreme postojanja ove škole crkvena jerarhija Karlovačke mitropolije pokazivala je prema njoj krajnju uzdržanost i neraspoloženje, a katkad i otvoreno protivljenje. Zbog svega ovog, kao i zbog učestalih zahteva srpske javnosti, Uroš Nestorović je u početkom školske 1815/16. počeo da razmišlja o mogućem preseljenju Kraljevskog predugotovničeskog zavedenija sentandrejskog u „donje“ krajeve.
Preseljenje Srpske preparandije u Sombor
Prilikom svog boravka u Budimu, krajem oktobra 1815. godine, Avram Maksimović, somborski sveštenik i pobornik prosvetnih reformi Uroša Nestorovića, razgovarao je sa njim o mogućnosti preseljenja Preparandije u Sombor. Nakon osam dana, Maksimović je (4. novembra 1815) poslao Nestoroviću opširno pismo sa detaljno obrazloženom argumentacijom za preseljenje Preparandije u Sombor. Crkvena opština je prihvatila predlog svog uglednog sveštenika i pismom je, 11. novembra 1815. godine, predložila Urošu Nestoroviću da škola za obrazovanje srpskih učitelja bude preseljena u Sombor, obećavajući da će za njene potrebe obezbediti zgradu, nameštaj i ogrev (Somborci su još 1812. g. zdušno pomagali osnivanje Srpske preparandije u Sentandreji, pa su četvorica Somboraca bila među 12 lica koje je car Franc I 1813. g. odlikovao zlatnom medaljom za zasluge prilikom ustrojenja pravoslavnih preparandija: prota Jefrem Grujić, sveštenici Vasilije Kovačić i Avram Maksimović, i gradski kapetan Nikolaj Šimić). Nestorović je predlog Somboraca i svoju saglasnost i preporuku (na koje je, besumnje, uticao i njegov najbliži saradnik, somborski đak, profesor Mrazovićeve Norme i nekadašnji kancelista somborskog Magistrata Jovan Berić) uputio u februaru 1816. g. Ugarskom namesničkom veću. Namesničko veće i dvor saglasili su se sa preseljenjem Preparandije i o tome su, tokom maja i juna 1816. godine, izdali posebne dekrete. Poslednji završni ispiti treće klase svršenih učitelja održani su u Sentandreji u avgustu te godine, a polagalo ih je svega desetoro polaznika. Do polovine septembra 1816. g. svi profesori su se, sa svojom imovinom, preselili u Sombor.
Na sličan način kao u Sentandreji četiri godine ranije, i u Somboru je 3/15. novembra 1816. g. održana svečanost povodom otvaranja Preparandije. Nakon liturgije i prizivanja Svetog Duha na nastavnike i đake, besedu u ovdašnjoj Svetođurđevskoj crkvi izgovorio je školski katiheta Pavle Atanacković (…Tek što je budno oko njegovo [carsko] opazilo, da je Pedagoško učilište – to slatko čedo milošću njegovom za narod srpski rođeno – od tog naroda veoma udaljeno, istog časa se očinski pobrinuo da taj izvor naše narodne sreće, u nedra naša, usred nas premesti. Usud taj tebi je pripao srećni Sombore! U tebi će rasad vaspitanja narodnog od sad uzrastati. Ti si javno osvedočio plamenu želju svoju da dočekaš ovu današnju svečanost. S tvojom željom saglasna je i želja roda celog. Slavi, dakle, Somborče i svaki Srbine, slavite, proslavimo praznik sreće naše veselo!). U prostorijama školske zgrade (iste one u kojoj je se od 1778. do 1811. g. nalazila i Mrazovićeva Norma) javno predavanje iz pedagogije održao je Dimitrije Isailović. Svečanosti su prisustvovali predstavnici županijskih, opštinskih, vojnih i crkvenih vlasti, kao i najuglednije građanstvo.
Redovna nastava je, zbog popravki zgrade i nameštaja, otpočela tek 20. novembra (2. decembra) 1816. godine, a u školskim klupama se nalazilo 14 učiteljskih kandidata na prvoj godini i svega tri kandidata (pristigla iz Sentandreje) na drugoj godini. Sva trojica sentandrejskih preprandijskih profesora (Pavle Atanacković, Dimitrije Isailović i Vasilije Bulić) nastavila su da predaju i u somborskoj Preparandiji, s tim da je od nove školske godine slovensku gramatiku i nemački jezik počeo da predaje Jovan Živković, nekadašnji profesor karlovačke Gimnazije. Pavle Atanacković je, sem veronauke, preuzeo i katedru svilarstva (od preseljenja u Sombor, pa do juna 1819. godine, on se ponovo nalazio i na dužnosti seniora škole), a Vasilije Bulić je fakultativno predavao i mađarski jezik.
Nakon četiri godine u Sentandreji počeo je dug somborski život ove škole, koja će postati rasadnik srpskih učitelja i znamenitih nastavnika i đaka. Taj život, u neprekinutom kontinuitetu, traje u Somboru već 205 godina, sve do danas, kada Pedagoški fakultet u Somboru, neposredni izdanak slavne somborske Srpske preparandije, čuva baštinu i nastavlja tradiciju ove škole.
