Tajanstveni i skoro mitski Bodrog, dunavsko utvrđenje okruženo gustim drevnim šumama na severozapadu Bačke, danas, nakon toliko vekova od njegova nestanka, pomalo podseća na panonski pandan britanskom Avalonu, a njegova znamenita tvrđava na dvor Kamelot, ali, za razliku od legendarnih središta ostrvske kriptoistorije, Bodrog je istorijskim izvorima dokaziva činjenica, sačuvana u brojnim srednjevekovnim arhivalijama, u toponimiji, te u nazivu županije, prvo srednjovekovne (Bodroške), a kasnije i savremene (Bačko-bodroške), čije je središte bilo u Somboru, a njenu upravnu oblast činila je celokupna današnja Bačka.
Nastanak i ime Bodroga, kao jednog od najznačajnijih srednjevekovnih naselja na levoj obali Dunava, od Budima na severu, do Trajanove ploče u Đerdapskoj klisuri na jugu, stariji povesničari i etimolozi dovode u vezu sa zapadnoslovenskim plemenom Bodriča ili Obodrita, čija se jedna grana, sa obala Odre, najkasnije početkom 9. veka doselila u porečje Dunava i Tise (kako postoji velik broj istovetnih toponima na prostoru Ugarske kraljevine, uključujući i naziv reke Bodrog kao severne pritoke Tise, ova pretpostavka nije sasvim pouzdana). Prema najstarijim ugarskim srednjevekovnim pisanim izvorima zemljano-drveno utvrđenje Bodrog, sa crkvom i manastirom pored njega, već je postojalo kada su mađarska plemena, oko 900. godine, naselila Panonsku niziju (zapis neimenovanog pisara ugarskog kralja Bele, tzv. Anonymus-a, nastao oko 1200. godine, govori kako je Arpad, predvodnik Mađara prilikom seobe u Panonsku niziju, došao sa svojom vojskom do kraja oko Titela, odakle se vratio u okolinu Bodroga, gde se njegova vojska ulogorila, a on se odmarao i boravio u utvrđenju Bodrog). U tadašnjim panonskim gradovima stanovništvo je, mahom, bilo slovenskog porekla, dok su doseljeni Mađari, sve do 12. veka, češće živeli nasleđenim nomadskim načinom, pod šatorima u beskrajnim pustarama.
Kada je prvi mađarski hrišćanski vladar, kralj Stefan (vladao od 997. do 1038. godine), administrativno podelio svoju kraljevinu na županije i odredio najstarija županijska središta, među njima se nalazio i Bodrog, kao središte Bodroške županije, koja se prostirala severnim delom Bačke, isprva samo u Podunavlju, a kasnije sve do reke Tise. Njene kasnije međe prostirale su se od Tolne na severozapadu, do močvarnih predela ušća Drave u Dunav na jugozapadu, te ispod Segedina na severositoku do Sente na jugoistoku. Bodroška županija se graničila se Baranjskom županijom na zapadu, Feherskom i Čongradskom županijom na severu, Čanadskom županijom na istoku i Bačkom županijom na jugu. U Bodroškoj županiji se, nakon mongolske najezde, nalazilo preko 80 naselja, a u 15. veku ovde je zabeleženo 12 trgovišta (varošica) i 213 sela, dok su u Bodrogu (ali i u nekim većim okolnim mestima Bodroške županije), redovno bile održavane sednice županijske skupštine. Među ovim naseljima Bodroške županije zabeleženo je, od kraja 14 veka, i naselje Sentmihalj, uskoro po ovdašnjoj vlastelinskoj porodici Cobor prozvano Coborsentmihalj (preteča današnjeg Sombora), koje će, krajem 15. i početkom 16. veka, na neko vreme preuzeti primat najznačajnijeg županijskog naselja.
Bodrog se kao naselje u istorijskim izvorima učestalo pominje od kraja 11. veka. Ugarski kralj Ladislav I (vladao od 1077. do 1095. g.) podario je opatiji u Panonhalmi (jugoistočno od Đera) jedan ribnjak i šest ribarskih kuća u Bodrogu, kao i jedno od bodroških pristaništa na Dunavu i pravo ubiranja carine sa njega, te trošarinu od bodroškog vašara. O uskršnjim praznicima 1093. g. u Bodrogu je boravio kralj Ladsilav I (rex Ladizlaus… celebrasset Pasca Domini in Bodrog) i ovde se susreo sa izaslanicima francuskog, španskog i engleskog vladara, koji su ga pozvali da im se pridruži u krstaškom ratu protiv “nevernika”.
Prvo stradanje Bodroga i uništenje stare bodroške tvrđave dogodilo se u vreme velike mongolske najezde 1241/42. g. (predanje navodi da su upravo kraj Bodroga Mongoli prešli zaleđen Dunav), ali je naselje nakon 1256. g. obnovljeno, sa pređašnjim statusom županijskog središta. Od 1303. g. kraj Bodroga se pominje i manastir Sv. Petra, oko kojeg će uskoro nastati i omanje naselje, zapisano kao Bodrogmonoštor (današnji Bački Monoštor). Bodrog je u arhivskim izvornicima tog vremena beležen kao grad (civitats). Kako je njegovo utvrđenje bilo u dubokoj pozadini, u drugoj polovini 14. veka Bodrog je postepeno gubio na značaju kao gradski, trgovački i županijski centar, a status verskog centra izgubio je nešto ranije. Opadanjem Bodroga njegovu administrativnu i upravnu ulogu u Bodroškoj županiji preuzeće, polovinom 15. veka, obližnje naselje Hajsentlerinc, a od kraja 15. i tokom prve dve decenije 16. veka primat najrazvijenijeg županijskog naselja imaće Coborsentmihalj, preteča budućeg Sombora. Bodrog je 1517. g. zapisan kao posed Felicije, kćeri Martina Cobora, nekadašnjeg coborsentmihaljskog vlastelina i velikog župana Bodroške županije.
Nakon što su posle Dožine seljačke bune (1514) Hajsentlerinc i Coborsentmihalj izgubili dotadašnji značaj, Bodrog je ponovo počeo da se uzdiže, pa je 1522. ovde zapisano 147 domaćina mađarskih imena (naselje je, po broju domova, ponovo bilo najveće u Županiji). Bodrog je ostao pošteđen prilikom turskog prodora nakon Mohačke bitke 1526 (u njemu je 1529. boravio Jovan Zapolja, pretendent na mađarski presto). Ovo naselje bilo je upisano i u sve važnije mape Ugarskog kraljevstva, koje su nastale tokom 16, 17. i početkom 18. stoleća.
Ovdašnje mađarsko stanovništvo raselilo se nakon konačnog turskog osvajanja Bačke i središnje Ugarske 1541. godine, a Bodrog je pripao novostvorenoj somborskoj nahiji Segedinskog sandžaka. U njemu je 1570. živelo svega 20 domaćina srpskih imena (istovremeno, u susednom Monoštoru, zapisano je devet šokačkih domaćinstava). Dvadeset godina kasnije (1590) ovde je zapisano 14 poreskih domova. To je, ujedno, i poslednji trag o Bodrogu kao naseljenom mestu. Od polovine 17. veka, u brojnim spiskovima naseljenih ili opustelih mesta u Bačkoj, Bodrog se više ne pominje.
Dunav je, tokom prve polovine 17. veka, promenom toka počeo da ugrožava, plavi i podriva ovo, nekada znatno naselјe, koje je, do polovine tog veka, potonulo i nestalo u meandrima velike reke. Kada je 1717. g. mešovita komisija, zbog spora oko teritorija Bačke i Bodroške županije, ispitivala i utvrđivala nekadašnje županijske granice i tražila tačno odredište ranijeg županijskog središta Bodroga, u Monoštoru je, među ispitanim svedocima, bio i 90-togodišnji starac Miklenda iz Batine, rodom iz Koluta, koji je izjavio da je u mladosti, iza sela (Monoštora), gledao tornjeve bodroške crkve i neke zgrade koje su tonule u Dunav i vremenom potpuno nestale u reci (bodroška crkva imala je dva tornja, pa je tim simbolom Bodrog više puta, tokom 16. i 17. veka, ucrtan na zemlјopisnim mapama Ugarske). Ukoliko je ovo svedočenje pouzdano, Bodrog je u Dunavu nestao tridesetih ili četrdesetih godina 17. veka. Njegova tačna lokacija nije nikad potvrđena, ali se pouzdano zna da se nalazio nešto severnije od današnjeg Bačkog Monoštora, u njegovoj neposrednoj blizini (jedno od starijih svedočenja navodi da je Bodrog bio smešten tačno preko puta naselja Verešmarton [današnji Zmajevac], koje se nalazi na desnoj obali Dunava u Baranji, što odgovara severnoj okolini današnjeg Monoštora). U arhivskom dokumentu iz 1724. god. naselje Monoštor zapisano je sa imenom Magnum Monostor alias Bodrog (Veliki Monoštor, drugim imenom Bodrog).
Mada je staro županijsko središte nestalo u meandrima Dunava do polovine 17. veka, obnovljena je 1699. godine, nakon povlačenja Turaka, Bodroška županija, ali sa teritorijama koje su se sada nalazlile na jugoistoku, umesto na severu i severozapadu Bačke, kako je bilo u vreme Ugarske kraljevine, pre turskih osvajanja. Godinama se vodio dug i skup spor između Bačke i Bodroške županije oko spornih teritorija (Sombor, odnosno njegov komorski deo, bio je 1720. g. istovremeno upisan kao posed i Bačke i Bodroške županije). Posle smrti grofa Marka Cobora, u septembru 1728. godine, novi veliki župan Bodroške županije nije bio imenovan, a već krajem 1729. i početkom 1730. g. Bodroška županija je i pravno prestala da postoji, pa se jurisdikcija Bačke županije i formalno porširila na celo područje Bačke, od Baje do Petrovaradinskog Šanca (Novog Sada). Godine 1802. Bačkoj županiji je i formalno prisajedinjena već decenijama nepostojeća Bodroška, te je ova velika administrativna oblast, čije se središte nalazilo u Somboru, dobila konačan naziv Bačko-bodroška županija.
Kraj Monoštora su, krajem 18. i početkom 19. veka, još uvek postojali toponimi Bodroška šuma, Bodroška bara i Оstrvo Bodrog (Bodroška bara nalazila se tačno na mestu današnje velike lovačke kuće “Štrbac”, nadomak Bačkog Monoštora, nekoliko stotina metara severno od sela). Drugih tragova ovog, uz Bač najznačajnijeg srednjovekovnog naselja u Bačkoj, nije ostalo.
Od 2005. godine, drugog vikenda avgusta, u Bačkom Monoštoru se održava dobro organizovan i odlično posećen festival kulture i tradicije nazvan “Bodrog fest”.
Milan Stepanović
