BAČKI GUSARI – PRECI STAPARACA

Bačvane, obično, oni koji ih ne poznaju dobro, smatraju za malo usporene, mirne i vredne ljude i veseljake, ali često se, kad ih upoznaš, nazire i njihova druga strana, koja se ogleda u tvrdoj, teškoj i  prekoj naravi (ipak su to, dobrim delom, potomci nekadašnjih srčanih graničara i šajkaša). Imali su Bačvani, preko skoro tri veka, i svoje gusare, stvarne, opasne i nemilosrdne pljačkaše, koji su, katkad, umeli i za glavu da skrate da bi se dočepali plena. Čitavo jedno selo, koje se zvalo Bokčinović (a pisano je na mapama i u zvaničnim dokumentima i kao Bukčinović, Bokčinovac i Bukčinovac), bilo im je jatak, a na kraju je, nekoliko godina, gusarenje postalo i osnovno zanimanje većeg broja stanovnika tog sela, u kom su živeli preci današnjih bačkih Staparaca.

U vreme Rata za austrijsko nasleđe, između 1741. i 1746. godine, harale su oko ušća Drave u Dunav i širom bačkog Podunavlјa razbojničke skupine sastavlјene od stanovnika Sombora i susednog srpskog podunavskog sela Bokčinovića, koje se nalazilo u blizini današnjeg Apatina. Najpoznatije su bile harambaše Vladislav Stepanović iz Bokčinovića i Stojić Stojšić iz Sombora, kao i njihovi saučesnici Maksim Somborac, Damjan Svirac, Atanasko Lazin i drugi, mahom stanovnici sela Bokčinovića. Oni su nemilice gusarili po Dunavu i hajdukovali po okolnim šumama i putevima.

Kada su potere krenule i stigle do Bokčinovića, celo selo je 1744. g. složno potvrdilo i potpisalo da je hajdučki harambaša Stepanović, tokom prethodne tri godine, bio pošten i ispravan meštanin ovog naselјa. Gusarenje po Dunavu se nastavilo uz niz zločina, pa je sa carskog dvora iz Beča naredne godine oštro zatraženo da protiv hajduka i gusara bude pokrenuta vojska, da budu pohvatani i najstrože kažnjeni. Harambaša Stepanović je uhvaćen 1746. godine. Bilo je dokazano da je hajdukovao po Baranji, Bačkoj i Sremu, te da je presretao i plenio lađe, a od njegove ruke poginulo je 18 lјudi. Nakon što je uhvaćen, osuđen je da, za primer drugima, na putu za gubilište tri puta bude štipan usijanim kleštima, zatim „pripet“ na točak i na kraju da mu se odrubi glava, što je  iste godine i učinjeno. Harambaša Stojić Stojšić iz Sombora svoju razbojničku družinu sakupio je polovinom 1743. g. od lјudi iz Bokčinovića i Bobote u slavonskom Podunavlјu, a glavno sklonište nalazilo im se na jednom dunavskom ostrvu. Plјačkali su na potezu od Apatina do Petrovaradina, ali i po okolnim somborskim naselјima.

Sve ove hajdučke družine imale su brojne jatake i pomagače u selu Bokčinoviću, pa su državne vlasti rešile da ovdašnje Srbe rasele i udalјe ih od Dunava, a da njihove posede dodele novonaselјenim apatinskim Nemcima. Srbi su bili ogorčeni zbog takve odluke carskih vlasti i oduzimanja njihovih dotadašnjih poseda, pa su u znak osvete masovno počeli da napadaju i plјačkaju brodove, koji su prevozili robu i dovozili kolonizovane Nemce, kao i da se sukoblјavaju sa pripadnicima carske vojske, napadajući je iz obližnjih velikih podunavskih šuma.

Sačuvan je i jedan opis kako su stanovnici Bokčinovića plјačkali brodove na Dunavu: „Lađe, koje su saobraćale po Dunavu i prenosile raznovrsnu robu, u to vreme su sa obale vukli konji ili lјudi. Za lađu je bilo prikačeno jako uže (pajvan), i to vrlo dugo, a za ovo su bili upregnuti lјudi ili konji. Kad bi se u blizini Bokčinovića ukazala neka lađa sa bogatim tovarom, tom prilikom na kraju obale pojavlјivali su se obično u vrlo velikom broju stanovnici ovog sela, blagovremeno izvešteni od svoje straže koja je bila na obali skrivena. Sa velikim sekirama presekli bi pajvan (uže), konje bi takođe oterali svojim kućama, a ako su lјudi vukli lađu puštali su ih da idu kuda znaju. Svojim lakim čamcima brzo su odlazili do lađe i svu robu iz nje odnosili su svojim kućama. Lađu bi obično pustili da plovi niz Dunav. Ako se posada u lađi protivila, gusari su onda napadali i na njihove živote. Pokradenu robu ovi dunavski gusari su posle raznosili i prodavali po dalekoj okolini kao svoju. Dunavom više nije mogla da prođe ni jedna lađa, a da ne bude u Bokčinoviću skroz oplјačkana…“

Zbog ovakvog stanja u Bokčinović i okolinu poslate su dodatne trupe carske vojske iz Osijeka, koje su brojale dve do tri hilјade vojnika. Oni su, kako je zvanično naređeno, imale da, milom ili silom, zbog haranja gusara, plјački i ubistava, rasele sve srpske porodice iz Bokčinovića i susednog Vranješeva, na pustaru Stapar, koja se nalazila dvadesetak kilometara istočno od Dunava. Milosti više nije bilo, pa je u proleće 1752. g. vojska spalila nekadašnje selo Bokčinović i utrla mu svaki trag kako se stanovništvo ovde više ne bi vratilo, a preostale 103 srpske porodice preselјene su na staparsku pustaru, na kojoj je te godine nastalo novo selo nazvano Stapar (pustara je ranije pripadala somborskim graničarima, a posle razvojačenja Sombora i dobijanja statusa slobodnog i kraljevskog grada 1749. godine, staparska pustara prešla je u nadležnost Državne komorske uprave).

Nepoverlјivom prema vlastima i zbog preselјenja nezadovolјnom srpskom stanovništvu, bački komorski administrator Franc Redl, koji je stolovao u Somboru, morao je 1752. g. pismeno da potvrdi kako zemlјište u ataru pustare Stapar preselјeni stanovnici dobijaju na doživotno posedovanje, uz uveravanje da neće biti u svom posedu uznemiravani ili preselјavani na drugo mesto.

Ubrzo su ovde doselјene još 73 srpske porodice iz obližnjeg sela Vranješeva, a zatim i deo raseljenih srpskih porodica iz susednog sela Sentivana Prigrevice. Već 1763. g. carski komesar baron Anton Kotman posetio je opštinu Stapar i u izveštaju podnesenom bečkom dvoru javio da je Stapar najlepše srpsko selo u Bačkoj. U istom izveštaju stojao je i podatak da Staparci na okolnim pašnjacima napasaju 44.000 svojih ovaca. Stapar je tako postao jedno od najvećih srpskih sela u Bačkoj, koje je 1769. g. imalo 211 kuća, crkvu i četiri pravoslavna sveštenika. Polovinom 19. veka u Staparu je živelo već pet hilјada srpskih duša. Potomci nekadašnjih gusara postali su vredni paori, posvećeni sticanju i napretku, a pre svega svojoj plodnoj i rodnoj crnici.

Milan Stepanović