Godine 1870, odlukom Ugarskog sabora, država je ustupila većinsko pravo eksploatacije Francovog (Velikog bačkog) kanala, kao i novih planiranih plovnih kanala koji bi trebalo da postanu celina sa njim, akcionarskom društvu na čijem je čelu bio general Ištvan Tir. Društvo je imalo kapital od 13.5 miliona forinti (72% bilo je u rukama engleskog kapitala, a 28% je kontrolisala ugarska vlada). Osim obnove Francovog kanala i pratećih objekata, bilo je planirano da se izgradi kanal od Baje do Bezdana i od Malog Stapara do Novog Sada.
Prokopavanje Bajskog kanala između 1871. i 1874. godine, koji je spajao Dunav sa Francovim kanalom, imao je kao osnovnu funkciju dodatno napajanje, odnosno vodosnabdevanje Francovog kanala, za koje bezdanska prevodnica više nije bila dovoljna.
Bajski kanal samo je u manjoj meri bio prokopan, a na većem delu deonica koristio je kao korito stari tok Dunava (tzv. Barački Dunav), koji je tekao od Baje, pored Bat Monoštora, Baračke, Dautova, Santova, Berega (Bačkog Brega) i Koluta, do Bezdana, gde se ulivao u Francov kanal. Taj stari rečni tok već čitavo stoleće nije bio plovan, ali su pri određivanju njegove širine i dubine izvođači radova uzeli u obzir mogućnost da kanal postane plovan.
Prevodnica kod Baje (početak 20. veka)U celom toku Bajskog kanala postojale su samo dve prevodnice – ulazna kod Baje i izlazna u Bezdanu. Kanal je dugačak 44 km, njegova prvobitna dubina bila je nešto ispod dva metra, a širina dna kanala, u delu koji je bio prokopan, iznosila je 11 metara (kasnije je povećana na 14 metara). U delu Bajskog kanala, koji je kao korito koristio stari tok Dunava ili Barački Dunav, širina je bila od 50 do 100 metara.
Engleska kompanija, koja je finansirala izgradnju kanala, uložila je u njega 2.239.124 forinte i 75 krajcera. Već je velika dunavska poplava, krajem februara 1876. godine, koja je po trajanju nadmašila sve prethodne, probila i srušila središnji zid kanalske prevodnice kod Baje i oštetila kanal, što je iziskivalo nove troškove i ulaganja, pa je, do početka 1880-ih, u Bajski kanal bilo uloženo skoro četiri miliona forinti (3.963.196 forinti i sedam krajcera).
Kanal je bio plovan i teretne lađe su prolazile pored ovdašnjih sela, a bile su tegljene ljudskom ili konjskom vučom uz pomoć dugačkog (i do 150 m) kudeljnog ili žičanog konopca. Kraj sela Berega pristanište je načinjeno kod Marinikinog salaša, na mestu nazvanom „Provala“, i tu su Berežani donosili i u lađe utovarali svoje ratarske proizvode, pre svega pšenicu i kukuruz. Nešto kasnije Bajski kanal postao je i omiljeno kupalište stanovnika Berega, Koluta i Bezdana.
Problem sa održavanjem Bajskog kanala, brane i crpne stanice (izgrađene od 1914. do 1917) u Baji, za koje Mađarska, nakon Trijanona (1920), nije više imala interes, dogovorno je rešen državnim sporazumom između Mađarske i Jugoslavije tek deset godina kasnije, u oktobru 1930. godine.
Tridesetih godina prošlog veka obnovljeni su kanal i bajska prevodnica, a 1950-ih izgrađene su u Bezdanu dve crpne stanice. Kanal je sa mađarske strane očišćen tokom poslednjih godina i danas se smatra da ima najčistiju vodu i bogat riblji fond. Završni tok ovog kanala kraj Bezdana (Kenđija) sačuvao je nedirnutu prirodu i predstavlja ekološki dragulj. U isto vreme kada i bezdanska prevodnica koja spaja Dunav i Veliki bački kanal, obnovljena je nedavno, sredstvima fondova Evropske unije, i izlazna prevodnica (ustava) Šebešfok na Bajskom kanalu u Bezdanu.
M. S.
