ŽELEZNICA U VAROŠI SOMBORSKOJ

Predstavnici Sombora (zemljomer Antonije Konjović i član gradske uprave Mihailo Kockar) bili su 1864. g. na savetovanju u Subotici, gde je odlučeno da se počne sa trasiranjem pruge koja će od Subotice ići do Sombora, a odatle do Dalja. U Somboru je iste godine osnovan i Odbor za izgradnju železnice, koji je u Pešti podigao zajam od 2.000 forinti, koliko je, kao avans, obezbeđeno za početak trasiranja pruge. Zemljani radovi i znatan deo pruge završeni su već do 1866/67. godine, ali su još više od dve godine trajali radovi na dodatnoj infrastrukturi.

Kada je pet godina posle odluke o izgradnji, 11. septembra 1869. godine, ulaskom prvog voza iz pravca Subotice u tek sagrađenu somborsku železničku stanicu, otvorena železnička pruga Horgoš-Subotica-Sombor, kao deonica pruge „Alfeldi-Adria“, Sombor je dobio nov podsticaj za ekonomski napredak i brži razvoj trgovine, svakako najsnažniji od izgradnje Francovog ili Velikog bačkog kanala 1802. godine. Uz mnogobrojne građane i celokupno rukovodstvo grada svečanom ulasku prvog voza u Sombor prisustvovao je ugarski državni sekretar Ernest Holana. Već 1870. g. pruga je od Sombora produžena u pravcu Sonte i Bogojeva, a kasnije su dograđeni i pružni pravci za Novi Sad i Baju (1895), te za Bečej i Apatin (1912), pa je Sombor postao značajno železničko čvorište iz koga su pruge odlazile u sedam pravaca. Železničkom prugom ubrzo su sa gradom bila povezana i sva okolna sela, kao i znatan deo somborskih salaških naselja. Trasom pruge od Sombora prema Bogojevu podignuta su i dva železnička mosta preko Velikog bačkog kanala.

Istovremeno, sa izgradnjom pruge izgrađena je na severnom rubu grada, daleko od gradskog središta, i velika gradska železnička stanica (središnje zdanje sa dva zadnja krila), koja je, po arhitektonskim i graditeljskim standardima, bila veoma slična zdanjima ove namene u drugim većim središtima tadašnje Habsburške monarhije (početkom 1869. g. bilo je nesporazuma između investitora Alfeldi-Adrie i veštaka po pitanju izgleda i funkcije somborske Železničke stanice, pa je rasprava o tome došla i do Ugarskog sabora i poslaničkih interpleacija minstarstvu saobraćaja). Stanica je od središta grada, odnosno od Gradske kuće, bila udaljena 1.730 metara (937 hvati). Somborci su smatrali da je odluka gradskih vlasti o izgradnji stanice toliko daleko od središta grada doneta kako bi se omogućilo uglednom somborskom senatoru Ambrozoviću da železnici skupo proda svoju „rđavu“ zemlju, koja se nalazila na mestu buduće železničke stanice. Godine 1906. g. dograđeni su na stanici novi objekti smešteni u oba ključna pravca (prema Subotici i prema Bogojevu).

Između dva svetska rata Sombor je ostao važno železničko središte, a železnica je u to vreme predstavljala najrašireniji vid prevoza (kroz Sombor je više puta u to vreme prolazio i kraljevski voz). U napadu Nemačke na Kraljevinu Jugoslaviju, prvog dana rata (6. aprila 1941), u popodnevnim časovima, eskadrila nemačkih lovaca-bombardera mitraljirala je somborsku železničku stanicu i ložionicu, te je tom prilikom oštećena zgrada, kao i 11 lokomotiva, a ranjeno je i nekoliko železničara. U vreme okupacije stari izgled središnjeg staničnog zdanja pretrpeo je značajne promene, a tom prilikom nije se vodilo računa o estetskom izgledu dograđenog ulaznog dela i njegovom stilskom usklađivanju sa dotadašnjom arhitekturom stanice. Kada su 21. oktobra 1944. g. jedinice Crvene armije i Narodnoodlobodilačke vojske Jugoslavije ušle u Sombor, Radio London (BBC) je javio da je oslobođen Sombor, značajno železničko čvorište na severu Jugoslavije (prema podatku Miroslava Božina).

Odmah pored železničke stanice grad Sombor je 1870. g. posadio prvi gradski park, a uređen je i fijakerplac, na kome su fijakeristi sačekivali prispele putnike i razvozili ih po svim delovima grada. Od izgradnje železničke stanice na znatnoj udaljenosti od središta grada upravo su somborski fijakeristi imali i najviše koristi, pa se gradska fijakerska služba i razvila u meri koja nije bila svojstvena drugim panonskim gradovima. U opisu Sombora iz 1885. g. novinar zagrebačkog „Srbobrana“ Manojlo Đorđević napominje da je odmah po dolasku na somborsku železničku stanicu primetio kako se ispred nje otegao čitav red karuca (fijakera). Kasnije su do železničke stanice redovnu liniju imali i prvi omnibusi, a zatim i pravi gradski autobusi.

Izgradnja stanice uticala je znatno i na razvoj Bajskog puta (Vojvođanske ulice), koji je na ovaj način postao najvažnija gradska saobraćajnica. O tome svedoči i činjenica što je 1873. g. ova ulica prva kaldrmisana, pre Glavne ulice i središnjih gradskih trgova, a bila je i među prvim ozelenjenim somborskim ulicama.

Vozovi su u Somboru nisu samo odvozili i dovozili putnike i robu, nego su odavde odvozili i vojnike u rat, dovozili ranjenike u somborske bolnice, pa je vozom u Sombor došla i prva četa srpske vojske 13. novembra 1918. godine. Vozom su, nakon kapitulacije u aprilu 1941. godine, odavde u zarobljeništvo odvođeni pripadnici vojske Kraljevine Jugoslavije, a u proleće 1944. godine, sa somborske železničke stanice, u teretnim vagonima, odvezeno u koncentracione logore blizu 1.100 somborskih Jevreja, od kojih se velika većina nikada se nije vratila. U zimu 1945/46. god. vozovima je do Sombora i okolnih sela doseljen velik broj kolonista iz Dalmacije, Like, s Korduna i Banije, koji su naselili okolna sela umesto odbeglog ili u logore izmeštenog nemačkog stanovništva.

Skoro pun vek somborska železnička stanica predstavljala je središnju i najvažniju tačku povezivanja grada sa svetom, a kada je šezdesetih godina 20. veka u znatnijoj meri počeo da se koristi drumski saobraćaj, njen značaj je polako, ali postojano opadao. Ipak, još su u to vreme železnički prelazi kod Sombora, na putu prema Gakovu i Subotici, dnevno imali spuštene rampe i po 12 časova, pa su somborske gradske vlasti razmišljale o izgrdanji nadvožnjaka. Krajem 20. veka skoro svi pružni pravci prema okolnim naseljima (selima i salašima) bili su zatvoreni ili zapušteni, a stanično zdanje, osim krova, nije temeljnije obnovljeno već duže od sedam decenija i sasvim je oronulo.

I mada je maštoviti somborski fotograf početkom 20. veka napravio foto-montažu Sombora u budućnosti, sa visećim vozovima iznad grada, u sadašnjosti su i ovi pri zemlji skoro prestali da voze.

Milan Stepanović