VELIKI SOMBORSKI GRADSKI (ŽUPANIJSKI) PARK

Još polovinom 19. stoleća posađeni su ispred zdanja Županije, na nekadašnjem stočnom vašarištu, omanji drvoredi, pored kojih su načinjene staze, a slika ovog „perivoja“ sačuvana je na najstarijoj fotografiji Sombora nastaloj oko 1868. godine. Zemljište ispred zdanja Županije dodatno je uređeno 1875. godine, kada su posađene i novi drvoredi. Kada je između 1880. i 1882. g. obnavljana i proširena zgrada Županije, dotadašnji drvoredi i staze bili su uklonjeni, a okruženje i prostor ispred novog i raskošnog županijskog zdanja ostali su blatnjavi, glibavi i zarasli u trsku, pa je Odbor za ulepšavanje grada preporučio da ispred Županije bude posađen park. U smislu te preporuke, neposredno ispred zdanja Županije načinjen je 1886. g. omanji trg sa sadnicama četinara tise, poređanim u polukrug i rezidbom kupasto oblikovanim, koje i danas postoje. Ipak, do nastanka parka trebalo je čekati još duže od decenije.

Veliki gradski ili Županijski park projektovali su Samuel Zimanorus i Nikola Ružić u neobaroknom „francuskom“ stilu, a zasađen je 1898. godine, sa severne i istočne strane Županije, na površini od preko četiri hektara. Park je prvobitno bio izdeljen na 16 parcela, od kojih je šest bilo cvetnih. Među zasađenim mladicama najviše je bilo stabala bođoša (koprivića) i platana, kao i sofore, lipe i divljeg kestena (kasnije su ovde zabeležene 32 vrste drveta, među kojima i ginko, jela, smrča, crni i beli bor, kleka, tuja, breza, bagrem, javor, mleč, zova itd., a od žbunastih vrsta žutika, mahonija, pajasmin, kerija, jorgovan, kalina itd.).

Park je zvanično poneo naziv „Jelisavetin“, po imenu carice, supruge austrougarskog vladara Franje Josifa, koja je stradala u atentatu upravo u vreme završetka sadnje parka, u septembru 1898. godine (na prvoj fotografiji tek posađenog parka vide se velike crne zastave na svim značajnijim zdanjima u središtu grada). Na ulazu u park podignut je 1905. g. spomenik Jožefu Švajdlu, mađarskom generalu iz vremena Revolucije 1848/49. godine, inače rođenom Somborcu. Između dva svetska rata (od 1922. godine) park je nosio ime jugoslovenske kraljice Marije, supruge kralja Aleksandra Karađorđevića i majke njegovog naslednika kralja Petra II. U posleratnoj Jugoslaviji nazvan je „Park heroja“, a u njemu su postavljene biste antifašističkih boraca poreklom iz Sombora i najuže okoline.

U središtu parka podignut je 1908. g. prvi omanji paviljon (tzv. „kiosk“) za goste. Grad je 1920. g. ovde podigao novi ugostiteljski paviljon, sa velikom letnjom baštom, koji je radio u sezoni (od početka maja do jeseni), pod imenom „Kiosk grada Sombora“. Na sredini bašte nalazio se podijum za igru, sa koga je svakodnevno, tokom leta, svirala muzika. Krajem tridesetih godina XX veka kiosk je zakupio restorater Mita Bajčev, koji je ovde držao pivnicu i restoran, sa densing-džez muzikom. Na mestu ovog objekta je, polovinom sedamdesetih godina XX veka, sagrađen, po projektu arh. Sime Jančića, savremen ugostiteljski objekat „Fijaker stari“, koji se srećno uklopio u svoje prirodno okruženje.

Na južnom delu parka (koji danas više ne postoji i na čijem mestu su 1940-ih izgrađene dve velike zgrade – stambena i zdanje današnje Medicinske škole) nekada se nalazio i prvi somborski teniski teren, okružen bujnim zelenilom, verovatno najgušćim u celom parku.

Godine 1922. grad je u parku prosekao još nekoliko pešačkih staza. Prvi projekat temeljnije rekonstrukcije Županijskog parka načinjen je 1944. godine, ali usled promene vlasti i ratnih događanja obnova parka je samo delimično realizovana. Izgradnjom nekoliko stambenih i vojnih zgrada iza zdanja Županije i županijskog zatvora, u vreme Drugog svetskog rata, park je „skraćen“ u svom južnom delu. Gradske vlasti su, početkom šezdesetih godina 20. veka, imale plan za preuređenje parka na način koji bi do kraja uništio njegovu estetiku (betonsko igralište sa tribinama, svlačionice, veštačko jezero, fontane), ali, srećom, do njegovog ostvarenja, ipak, nije došlo.

Posle Drugog svetskog rata u parku su postavljene spomen biste poginulih ili ubijenih antifašističkih boraca Vere Gucunje i Baneta Sekulića (1958), Ernesta Kiša i Kamenka Gagrčina (1961) te Ivana Parčetića (1962), čiji su autori vajari Ana Bešlić i Jovan Kratohvil, kao i nekoliko umetničkih skulptura vajara Mire Sandić („Dečak koji sedi“, 1960), Ratimira Stojadinovića („Ženski akt“) i Pavla Blesića („Rode“). Gradske vlasti park su delimično obnovile tokom 1968/69. godine. U prednjem delu parka postavljen je 2003. g. i spomenik stradalima u ratovima na prostoru bivše Jugoslavije, tokom devedesetih godina 20. veka, a tokom 2013/14. g. somborski slikar i vajar Pavle Blesić darovao je gradu zbirku svojih vajarskih dela, koja su postavljena u prednjem delu parka, do Venca Stepe Stepanovića.

Županijski park je vremenom izmenjen, a mnogi detalji nekadašnjeg „francuskog“ stila su nestali ili su postali skoro neprepoznatljivi. Tokom poslednje decenije deo starih stabala, već sklonih bolestima ili padu, zamenjen je mladicama. Prednji ili severni deo parka temeljno je preuređen u sklopu završnih radova na obnovi Glavne ulice 2010/11. godine, a njegov bočni ili istočni deo preuređen je tokom 2014. godine, kada su izgrađene nove staze i postavljena nova rasveta.

Milan Stepanović