U nemirnom i burnom vremenu Mađarske građanske revolucije 1848/49. godine, koja je započela u martu 1848. g. kako bi se zbacio političko-državni jaram austrijske Habzburške kuće i kako bi bio obnovljen nekadašnji državni suverenitet Mađarske, srpsko-mađarski odnosi u Somboru bili su, u prvo vreme, bliski i srdačni, a zatim su se, još neko vreme, kretali linijom nezameranja i nesukobljavanja. Među tadašnjim stanovništvom Sombora južnoslovenski element bio je vidno najbrojniji (Srba je bilo preko 50%, a Bunjevaca preko 25%) i stanovništvo je, na početku, imalo snažne simpatije prema zahtevima Revolucije. Ipak, ubrzo je postalo jasno da proklamovana individualna građanska prava ni izbliza nisu zadovoljila pripadnike namađarskog stanovništa, pa su, uskoro, bili istaknuti zahtevi za kolektivna prava tih naroda, pre svih Srba na tlu današnje Vojvodine (prava na zvaničnu upotrebu svog jezika, političku, administrativnu, prosvetnu i crkvenu autonomiju itd.). Mađarski liberali, koji su došli na vlast, nisu bili spremni da prihvate ove zahteve, naglašavajući da u Mađarskoj postoji samo jedna – mađarska politička nacija, kojoj pripadaju i narodnosti. Kako su zbog toga nacionalne strasti sa svih strana bile uzburkane, naslućivalo se da bi moglo da dođe i do oružanih sukoba, što je bilo u interesu bečkog dvora i Habzburške dinastije.
U tako uzavreloj političkoj atmosferi težilo se radikalizaciji sa svih strana, što nije odgovaralo opšte prihvaćenoj tradiciji tolerancije i suživota koja je u Somboru vladala skoro čitavo stoleće. Zbog izraženog opreza i pokušaja odmerenosti i racionalnog držanja u danima političkog vrenja, nacionalno zapenušani novinari nekih srpskih listova žustro su i uvredljivo napadali svoje somborske sunarodnike, zaključivši da je Sombor samo na rečima najveći srpski grad u Austrijskom carstvu, odnosno u Ugarskoj, ali da je po srpskom “rodoljubivom duhu” ovaj grad na začelju i da u Somboru nema 13.000 Srba, već 13.000 „nula“ (istovremeno, spevana je i rugalica: Sombor hoće da se pomadžari, a Sentomaš [Srbobran] da se militari). Na sličan način je i mađarska peštanska štampa huškala ovdašnje Mađare protiv Srba. Somborski Srbi su uzdržano primili zaključke Majske skupštine održane u Sremskim Karlovcima, smatrajući ih za opasne i politički nerealne. Još je i restauracija (izbor) gradskog Magistrata, 22. maja 1848. godine, protekla u skladu i miru, držeći se jedan vek starih odredbi Alternative o zajedničkoj podeli gradske vlasti između pravoslavnih i rimokatolika.
Mada Sombor nije pripadao sredinama koje se lako zagreju za neku društvenu ideju, zahuktavanje nacionalnih suprotnosti između mađarske revolucionarne vlade i Srpskog pokreta u Vojvodini (koji se, konačno, priklonio habzburškoj državnoj jurisdikciji) dovelo je tokom 1848. g. do prvih znatnijih nesporazuma i oštrijih sukoba između većinskih srpskih žitelja i mađarskih vlasti i relativno malobrojnih mađarskih stanovnika, kojima su se politički priklonili i ovdašnji Bunjevci. U poplavi sveopšte ostrašćenosti, čiji su valovi, konačno, zapljusnuli i somborske ulice, počele su pretnje i lažne optužbe prema ovdašnjim Srbima putem mađarske štampe, pa racije, uzimanja talaca, hapšenja (preko 400 somborskih Srba uhapšeno je početkom avgusta 1848) i nasilni pretresi somborskih srpskih kuća (izvršen je pretres i ovdašnje Svetođurđevske crkve zbog navodnog gomilanja skrivenog oružja – pušaka, municija, pa i topova). Usledila su potom i streljanja ili pojedinačna ubistava (mahom srpskih stanovnika). U vremenu međuvlašća između mađarske i srpske uprave grad je bio pljačkan, a Somborci su, u strahu od nasilja suprotne strane, odlazili u izbeglištvo u Baranju i Istočnu Slavoniju (Srbi) ili severnije u Mađarsku (Mađari i Bunjevci). Ipak, Sombor je, za razliku od mnogih drugih bačkih gradova i naselja sa mešovitim stanovništvom, i u ovim vremenima, zahvaljujući razumu i spremnosti većine građana da se odbrani zajednički interes, ostao pošteđen razaranja, iako se u njemu, za svega nekoliko meseci, pet puta smenjivala vojna i civilna vlast, koju su s jedne strane činili Mađari i Bunjevci, a s druge Srbi, Jelačićevi Hrvati i zvanične austrijske carske trupe.
Na ovo nemirno vreme, osim arhivskih tragova, danas podseća još samo jedan, jedva primetan detalj, na fasadi kuće koja se nalazi na početku Staparskog puta. Reč je o tri topovske kugle (đuleta) koje su, simbolično, ispaljene 11. februara 1849. godine, kada je srpska vojska ulazila u Sombor, u kome će ostati narednih mesec i po dana (ovu vojsku su, jednim delom, činili i dobrovoljci iz Kneževine Srbije, koji su, sudeći po žalbama njihovih oficira i somborskih srpskih prvaka Glavnom štabu, zadali Somborcima dosta muka i nevolja svojom nedisciplinom, otimačinom i uništavanjem gradske imovine). Ulazeći Sivačkim putem u Sombor, srpska vojska je, radi upozorenja, ispalila tri topovska hica, zapravo sasvim nepotrebna jer mađarske vojske u gradu više nije bilo (povukla se, nešto ranije, preko Stanišića, prema Baji). Ispaljene topovske kugle završile su u zidu treće kuće (tada kućni broj 1811) s desne strane Staparskog puta, čiji je vlasnica bila Marta Odri, koja je ovu kuću kupila dve godine ranije od Mihaela Meca.
Kada je kuća 1869. god. pripala njenom nasledniku Janošu Odriju, on je, na mestu stare kuće, podigao novo i veliko prizemno zdanje koje, donekle izmenjeno, postoji i danas, ali je na fasadi svoje nove kuće ostavio tri kugle na istim mestima gde su se nalazile i ranije. Vlasnik je uzidao i metalnu pločicu sa natpisom: 11. februar 1849 (1849 Febr. 11), koja još i sada stoji i može da se vidi ispod središnje topovske kugle.
Do kraja Revolucije (u avgustu 1849) u Somboru se još četiri puta menjala civilna i vojna vlast. Početkom aprila 1849. god. samo ga je čvrsto zajedništvo crkvenih predvodnika obe veroispovesti (župnika Ernesta Kelea i prote Vasilija Kovačića), uz velik otkup, spasilo Sombor razaranja koje je, u znak odmazde, planirao mađarski general Moric Percel. Posebno su velike štete Somborci imali u vreme međuvlašća, kada su u grad upadali organizovani pljačkaši iz susednih sela Stapara, Brestovca i Sivca, koji su, ne pitajući ko je kakve nacije i vere, nemilosrdno i temeljno pljačkali kuće, posebno one bogatijih somborskih stanovnika. Posle 15 meseci smutnje i neizvesnosti, propašću Mađarske građanske revolucije i povratku pod habzburški državni suverenitet, od avgusta 1849. g. Sombor je povratio mir i ponovo je svaki građanin imao sigurnost za svoj život i imovinu. Sombor se, kao jedno od najvažnijih administrativnih središta, našao u sastavu Vojvodstva Srpskog (1849-1860), koje je, da parafraziramo direktora somborske Gimnazije dr Ede Margalića, Mađarima bilo dato kao kazna, a Srbima kao gorka nagrada.
Milan Stepanović
