GODIŠNJICA ULASKA SRPSKE VOJSKE U SOMBOR

Jedno stoleće navršavilo se 13. novembra 2018. godine od ulaska Srpske vojske u Sombor. Početkom novembra 1918. godine, somborski Srbi i Bunjevci su, zajedničkim naporima, pokrenuli akciju otcepljenja grada od Kraljevine Ugarske i prisajedinjenja Kraljevini Srbiji, što predstavlja jedan od ključnih događaja u dugoj istoriji Sombora. Somborci su imali vidnu i zapaženu ulogu u celokupnom procesu prisajedinjenja Vojvodine Srbiji, u završnim danima Prvog svetskog rata.

Početak tog rata obeležio je niz represivnih mera prema ovdašnjem srpskom stanovništvu, čije su viđenije predvodnike državne vlasti Austro-Ugarske uzimale za taoce, a znatan broj, posebno mladih ljudi, bio je hapšen i interniran (nekolicina je i streljana), a zatim im je suđeno na veleizdajničkim procesima. Somborskim Srbima bile su premetane kuće, razbijane radnje, srpske kulturne i prosvetne institucije bile su zatvarane, srpske novine ugašene, sa crkava su skidana zvona, a sa kapelica bakarni krovovi. Znatan broj građana Sombora svih narodnosti bio je mobilisan i odveden na front (mahom u Galiciji). Sombor je u vreme rata bio velik bolnički centar (Rezervna ratna bolnica) u kome je, tokom četiri ratne godine, lečeno preko 60.000 ranjenih i obolelih austro-ugarskih vojnika, ali i srpskih, ruskih i rumunskih zarobljenika. Preko 200 somborskih građana tokom rata je dobrovoljno pristupilo Srpskoj vojsci.

S jeseni 1918. godine, pred napadima saveznika, počela da se raspada vojna snaga centralnih sila, a nakon proboja Solunskog fronta, pred silovitim naletima Srpske vojske, oslobođena je, posle tri godine, okupirana Srbija, a zatim i sve južnoslovenske zemlje tadašnje Austro-Ugarske monarhije. U to vreme somborski Srbi i Bunjevci, koji su činili 2/3 stanovništva grada, počeli su da se politički povezuju (sastanci su održavani u kući dr Joce Laloševića), pa je 5. novembra 1918. g. osnovano Mesno narodno veće Srba i Bunjevaca, na čijem su se čelu nalazili ugledni somborski advokat i srpski politički prvak dr Jovan Joca Lalošević i bunjevački politički predvodnik Antun Tonika Bošnjak. U proglasu, na plakatu štampanom ćirilicom i latinicom, građanstvo Sombora obavešteno je o narodnom zboru Srba i Bunjevaca, održanom u Velikoj Sali somborske Gradske kuće. Osim ostalog zapisano je da „Narodni zbor Srba i Bunjevaca u Somboru rešava da u svemu usvaja Vilsonovo načelo o potpunom samoodređenju naroda. Na osnovu tog načela želimo rešiti i sudbinu jedinstvenog naroda Srba i Bunjevaca, te zato organizujemo mesno narodno veće Srba i Bunjevaca u Somboru…“ Na kraju proglasa se kaže: „Braćo, veliki su ovi dani, sudbonosni po ceo narod. Ponašajmo se, dakle, dostojno i mirno, prema važnosti ovih dana. Budimo prisebni, mirni, trezveni, hladnokrvni. Pokažimo da smo zreli i zaslužni slobode i nezavisnosti“. U prelomnim novembarskim danima 1918. g. ovdašnji Bunjevci većinski su odbili predlog dotadašnjih mađarskih vlasti da se povuku iz zajedničkih narodnih odbora sa Srbima i da osnuju svoje zasebne odbore, koji bi sarađivali sa mađarskim vlastima.

U noći 13. novembra 1918. g. odred Dunavske divizije Prve srpske armije ušao je u Sombor, predvođen pešadijskim majorom Nikolom Ilićem Bajkom. Pred hiljadama oduševljenih građana, koji su na železničkoj stanici čekali dolazak voza sa srpskom vojskom, u pravoj eksploziji oduševljenja, prvi je, simbolično, iz voza izašao somborski Bunjevac i srpski dobrovoljac u činu narednika Marko Benja Vuković (evo kako je dolazak srpske vojske u Sombor opisао književnik Veljko Petrović: „U Ravangradu se znalo već da su Srbi prešli Dunav. Jedan zarobljenik se vratio iz Novog Sada s vešću da dolaze. Uzrujanje je bilo na vrhuncu. Vlasti nisu znale čije su. Vojska se povukla, policija nemoćna i prestrašena, anarhični elementi na pomolu, u mraku, iza uglova. S druge strane zanos i pijanstvo. Na jedvite jade, dolaze! Ceo grad se digao, uparadio, natovario se ponudama, rubljem, pićem, jelom, novcem, i izašao na stanicu. Peva se, igra satima, dok najzad ne huknu voz sa srpskom zastavom. Urnebes. Svi poleteše, niko ne zna kome, svako se grabi za jednog vojnika, da ga obavije peškirima, cvećem, da mu natrpa džepove, da ga opipa rukama, izgrli, izljubi, da ga vuče sa sobom u kuću, da ga postavi na čelo stola, da se zbuni ne znajući šta da rekne, da ga gleda samo…“). Ushićeni građani  na rukama su odneli komandanta i srpske vojnike od železničke stanice do Gradske kuće, gde je dotadašnji gradonačelnik Lajoš Klajner predao vlast majoru Nikoli Iliću Bajki, koji je svu civilnu i administrativnu vlast odmah preneo na Narodno veća Srba i Bunjevaca. Već 16. novembra 1918. g. u Sombor je stigao ceo puk Srpske vojske pod komandom pukovnika Milivoja Momčilovića. Time je bilo izvršeno preuzimanje grada i u vojnom pogledu, kao i stavljanje pod potpunu kontrolu gradske i županijske administracije. Tokom dolaska srpske vojske i uspostavljanja novih gradskih vlasti nije bilo hapšenja, niti je ijedan stanovnik Sombora bio ugrožen na bilo koji način, a red i mir, kao i sigurnost svih somborskih građana za svoje živote i imovinu, bili su potpuno obezbeđeni.

Ovi dani, puni nacionalnog zanosa, radosti i oduševljenja bunjevačkog i srpskog naroda, krunisani su Velikom narodnom skupštinom, održanom 25. novembra u Novom Sadu, gde je 757 poslanika predstavljalo 211 gradskih i seoskih opština Banata, Bačke i Baranje (Srem je prisajedinjenje sa Srbijom proglasio dan ranije). Sombor je na Velikoj narodnoj skupštini predstavljalo 19 delegata (12 Srba i sedam Bunjevaca): dr Jovan Joca Lalošević, dr Martin Matić, dr Kosta Popović, Petar Konjović, Stevan Maglić, dr Milenko Petrović, Sima Pavkov, Nikola Pelagić-Radanov, Milivoj Karakašević, Božidar Borđoški, Pavle Konjović, Bena Bošnjak, Antun Tonika Bošnjak, Petar Firanj, Šima Jozić, Karlo Logo, Nikola Stipanković, Đura Kanurić i Milutin Gavrilović.

Jednoglasnom odlukom Velike narodne skupštine u Novom Sadu Banat, Bačka i Baranja su, na osnovu načela samodređenja, prekinuli sve državno-pravne, političke i privredne veze sa Kraljevinom Ugarskom i priključili se Kraljevini Srbiji, sa izraženom željom da Srpska vlada, udružena sa Narodnim vijećem u Zagrebu, učini sve da dođe do ostvarenja jedinstvene države Srba, Hrvata i Slovenaca. Šest dana kasnije ova želja bila je ostvarena, i 1. decembra 1918. g. osnovana je prva zajednička država Južnih Slovena u njihovoj istoriji – Kraljevina SHS. U odlukama Velike narodne skupštine, upravo na insistiranje somborskih delegata, usvojen je i stav da se „nesrpskim i neslovenskim narodima, koji ostaju u našim granicama, obezbeđuje svako pravo, kojim žele da kao manjina očuvaju i razvijaju svoje biće“. Osim odluke o prisajedinjenju Kraljevini Srbiji, Velika narodna skupština u Novom Sadu je donela i odluku o formiranju Narodne uprave, odnosno pokrajinske vlade, kao i Velikog narodnog saveta ili pokrajinske skupštine. Za predsednika Narodne uprave Vojvodine izabran je Somborac dr Jovan Joca Lalošević, a ovdašnji advokat dr Kosta Popović bio je poverenik za ishranu i snabdevanje. U Veliki narodni savet Vojvodine izabrano je šestoro Somboraca.

Početkom 1919. g. somborski lekar dr Radivoj Simonović i katolički župnik iz Bačkog Brega Lajčo Budanović, načinili su memorandum o razgraničenju između Kraljevine SHS i Mađarske, koji je upućen Međunarodnoj komisiji za razgraničenje na Pariskoj konferenciji.

Već na prvoj sednici Gradske opštine, održanoj posle završetka rata, 2. januara 1919. godine, za počasnog građanina Sombora izabran je srpski vojvoda Petar Bojović, komandant Prve srpske armije, čiji je odred prvi ušao u Sombor 13. novembra 1918. godine.

Mada je posle početnog oduševljenja i euforije, koja je vladala tokom jeseni i zime 1918/19. godine, u suočavanju sa svakidašnjicom došlo do znatnog splašnjavanja prvobitnog entuzijazma, a kasnije i do otvorenog nezadovoljstva statusom Vojvodine, koje su iskazali najvatreniji srpski i bunjevački predvodnici u procesu prisajedinjenja 1918. godine, neupitan je istorijski značaj novembarskih događanja u Somboru, odnosno na području cele Bačke i Vojvodine.

Istorijska uloga koju su u novembarskim danima 1918. g. imali građani Sombora svedoči o njihovoj visokoj nacionalnoj svesti, političkoj zrelosti i dalekovidosti, snažnom idealizmu i izraženom osećaju bratstva i povezanosti sa ostalim južnoslovenskim narodima. Zato valja dobro da pamtimo i da nikad ne smetnemo s uma da su, upravo zahvaljujući odlučnoj akciji i nepokolebljivoj rešenosti ovdašnjih Srba i Bunjevaca, u novembru 1918. godine, osim ostalog, iscrtane i severne granice današnje Srbije.

Milan Stepanović