Nakon četiri godine učešća somborskih graničara u Ratu za austrijsko nasleđe, carica Marija Terezija, za čije su pravo na presto Somborci ginuli po evropskim ratištima u Šleziji i Baravskoj, 1. jula 1745. g. oduzela je Somboru status vojničkog šanca na Potiskoj vojnoj granici, a ovdašnji graničari, koji su činili 3/4 stanovništva Sombora, stavljeni su pred izbor da napuste Sombor i presele se na Posavsku vojnu granicu u Sremu, ili da postanu komorski podanici (tzv. „paori“), koji će Kraljevskoj komori plaćati zakup zemlje. Ni jedno ni drugo rešenje Somborcima nije bilo prihvatljivo, pa su započeli borbu da njihovo mesto dobije status slobodnog i kraljevskog grada. Skoro tri godine trajali su teški pregovori somborskog izaslanstva sa Bečkim dvorom, uz brojne spletke i prepreke koje su širile i preduzimale Bačka županija i Komorska uprava kako bi onemogućile ovaj naum. Konačno, dogovoreno je da Somborci uplate u ratovima ispražnjenu carsku blagajnu iznos od 150.000 forinti, posle čega bi usledilo uzdizanje Sombora u rang slobodnih i kraljevskih gradova Ugarske kraljevine.
Bio je ovo ogroman iznos, vredan koliko i nepokretna imovina građana Sombora. Suma od 150.000 forinti, odnosno 75.000 talira, bila je ravna količini od 2.162,25 kilograma srebra ili iznosa od 36.000 carskih dukata, odnosno težini od 125 kg najčistijeg zlata, finoće 986 (jedna forinta ili polutalir težila je 14,415 grama, a talir 28,83 grama srebra; carski dukat težio je 3,48 grama zlata). Kada bismo ovu težinu zlata sagledali u današnjoj vrednosti, dobili smo iznos od oko šest i po miliona evra. Ne treba smetnuti s uma da je tadašnji Sombor (prema poreskom popisu iz 1750. godine) imao svega 1.055 domaćinstava ili tek između šest i sedam hiljada stanovnika.
Somborci, jasno je, ovoliki novac nisu imali, pa su počeli da ga pozajmljuju. Od barona Teofila de Palma pozajmili su 1748. g. 120.000 forinti, sa godišnjom kamatom od 6% i stavljanjem u zalog celokupne imovine grada i njegovih stanovnika. Preostali novac pozajmljen je od gradova Halaš i Sabadsalaš, te od barona fon Tancezna, Johana Heršinga i Jozefa Ajzenkola, pa je u junu 1748. g. u carsku blagajnu uplaćeno svih 150.000 forinti, te je 17. februara 1749. godine, potpisom carice Marije Terezije na Privilegijalnom pismu, Sombor uzdignut u rang slobodnih i kraljevskih gradova Ugarskog kraljevstva. Somborci su tada stali na prag građanskog društva i tokom narednih godina i decenija pokrenut je vidan urbani, privredni, administrativni, prosvetni i kulturni razvoj grada.
Ipak, Somborci su sa pozajmljenim iznosima za elibertaciju imali muku još decenijama. Već nakon godinu dana, dug Sombora prema baronu Palmu i ostalim kreditorima (ukupno 181.000 forinti) otkupio je grof Adam Baćanji, koji je u zalog uzeo celokupnu imovinu Somboraca, kao i sve gradske pustare, postavši zapravo privremen vlasnik (vlastelin) celokupnog Sombora. Kako Somborci nisu uspevali da isplate ni godišnje kamate grofu Baćanjiju, on je, da bi osigurao ubiranje vlastelinskih davanja, u grad smestio svog inspektora sa administrativnim aparatom i pandurima, a ubrzo je poveo i parnicu protiv grada i njegovog Magistrata, koja je trajala punih 12 godina. Već do 1760. g. kamate na dug grofu Baćanjiju iznosile su 30.950 forinti. Godišnji prihodi grada u to vreme iznosili su nešto manje od 19.000 forinti, pa je Sombor tada dugovao već 11 svojih godišnjih prihoda kreditoru. Kada je postalo očito da se dug grofu Baćanjiju konačno mora otplatiti, tim pre što je krajem 1763. g. preminuo zaštitnik Somboraca u Beču Franc Redl, Somborci su iz sopstvenih izvora sakupili 68.000 forinti, od Bačke komore su pozajmili 35.000 forinti, a preostali iznos su pozajmili od drugih poverilaca, pa je dug Adamu Baćanjiju konačno isplaćen. Odlazak njegovih pandura iz grada proslavljen je kao dan drugog oslobođenja Sombora.
Prema obračunu iz 1766. g. ukupni troškovi za elibertaciju grada iznosili su do te godine 250.225 forinti (60.063 dukata ili 209 kg zlata – preko 12,5 miliona današnjih evra) i oni su još decenijama opterećivali budžet grada, tako da je tek 1796. g. gradska blagajna prvi put godinu završila sa pozitivnim bilansom, a poslednji anuitet zajma Somborci su isplatili 1806. godine, punih 57 godina nakon dobijanja statusa slobodnog i kraljevskog grada.
Ipak, ova papreno plaćena privilegija nije bila uzaludna, pa je Sombor do tog vremena već postao administrativni i privredni centar Bačke, u kome je polovinom 19. veka živeo veći broj stanovnika nego u tadašnjem Beogradu, Novom Sadu ili Zagrebu.
Milan Stepanović
