STANIŠIĆ

Prvi pomen Stanišića, sela koje se nalazi dvadeset kilometara severno od Sombora, potiče iz 1658. godine, kada je ugarski palatin dodelio ovu pustaru u somborskoj nahiji generalu Palu Šerenjiju. Godine 1676. Stanišić je bio naseljen, a njegovi žitelji odbili su da plate dažbine zakupniku poreza Kaločke nadbiskupije, zbog čega je on protestovao kod somborskog kadije.

Posle odlaska Turaka, žitelji Stanišića su se raselili (u Somboru je, početkom 18. veka, zapisano prezime Stanišićki), a selo je 1698. g. zabeleženo kao zapustelo. Od 1702. do 1745. g. Stanišić je, sa još 27 okolnih pustara, pripadao somborskim graničarima, a nakon toga ugarskoj državnoj komori, koja je ovde napasala carsku marvu.

Najstariji zapis o nekom stanovniku pustare Stanišić potiče iz 1752. g. kada je ovde zabeležen Jovan Stepanović. Godine 1763/64. na stanišićku pustaru preseljeno je oko 90 srpskih porodica iz podunavskih sela Dautovo i Baračka, koja su se nalazila dvadesetak kilometara severozapadno, na putu između Sombora i Baje. Iz Dautova su, osim ostalih, doseljene porodice Borđoški, Grujić, Komnenov, Kovačev, Nikolić, Opančarev, Pejin, Višić i Vukajlov, a iz Baračke porodice Belosavić (Žižić), Drljačin, Đurđević, Mišković, Nedeljkov (Gucunja), Selakov, Sladić, Sretić, Stepanović, Tanurdžić, Tatić, Terzibašić (Burgijašev) i Vračarić. Iz Prigrevice je doseljena porodica Mašić.

Početkom osamdesetih godina 18. veka u Stanišić se doseljavaju prve mađarske i slovačke porodice, a 1786/87. g. i 136 nemačkih porodica iz pokrajina Elzas, Lotaringija, Švarcvald, Ulm i Vitemberg (doseljavanje Nemaca u Stanišić nastavljeno je i narednih godina, a ovde su preseljavani, najčešće, iz drugih okolnih nemačkih naselja). Sve do 1811. g. srpska i nemačka opština u Stanišiću bile su zasebne. Posedima Stanišića pripojeni su do kraja 18. veka atari susednih pustara Đurđin i Šara.

U urbarijalnoj knjizi Stanišića iz 1797. g. zapisano je 349 zakupaca komorske zemlje. Osim navedenih porodica starosedelaca Srba, u stanišićkom urbarijumu iz 1797. g. zabeleženi su i deceniju ranije doseljeni Nemci (na popisu su zabeležena nemačka prezimena koja su u Stanišiću postojala i vek i po kasnije: Albreht, Aman, Bauer, Ber, Beker, Bergman, Bišof, Brener, Buher, Vagner, Vajland, Vejner, Eberhart, Kajl, Kap, Keler, Klajn, Kraus, Kuč, Lang, Langbajn, Laubah, Lečer, Licinger, Martin, Mendler, Merkler, Meš, Miler, Osvald, Ospelt, Pastor, Pehlof, Rajc, Semlič, Setele, Usleber, Fišer, Haberbuš, Has, Haut, Hengel, Hubert, Šlocer, Šmit, Švajcer i druga), zatim Mađari (sa prezimenima Aljmaši, Bolf, Veg, Dioš, Kardoš, Nađ, Pap, Sabo, Horvat, Šagi) i Slovaci (sa prezimenima Babinski, Bendak, Benicki, Benjak, Drobina, Greh, Janski, Križak, Kučera, Kiselica, Lenicki, Medelka, Mudri, Oslanski, Trenka, Franjo), a u selu je živela i jevrejska porodica Lebl.

Današnja pravoslavna crkva Sv. Nikolaja sagrađena je 1806. godine, na mestu starije crkvice, podignute oko 1772. godine, a rimokatolička crkva Imena Marijinog sagrađena je sredstvima porodice Redl, 1815. godine. Srpska osnovna škola je radila od 1774. godine, a nemačka od 1786. godine.

Stanišić je 1802. g. postao posed plemićke porodice Redl. Prema podacima iz 1805. g. atar Stanišića se prostirao na  24.577 požunskih jutara (požunsko jutro zahvatalo je površinu od 1.100 kvadratnih hvati). Kao posed porodice Redl, Stanišić je 1811. godine, poveljom cara Franca I, dobio status trgovačke varošice.

Godine 1800. ovde je živelo 2.788, 1820 – 4.219, 1852 – 5.388, 1910 – 7.029, a 1931. g. 7.588 stanovnika – Srba, Mađara, Slovaka, Nemaca i Jevreja. Slovačko i jevrejsko stanovništvo vremenom je mađarizovano. U poređenju sa početkom 19. veka broj Nemaca u Stanišiću se do početka 20. veka petostruko uvećao, a broj srpskog stanovništva se prepolovio (srpski stanovnici Stanišića rasprodali su do kraja 19. veka svoje kuće na glavnoj ulici Nemcima, a većina njih je preseljena u siromašnije delove sela koji su nazvani Kakoš i Jamrtal). Znatan deo stanišićkih srpskih porodica raselio se vremenom u Sombor, Bečej, Sentomaš, Suboticu i druga naselja.

Poneti revolucionarnim idejama rasterećenja ili oslobođenja od feudalnih stega, u Stanišiću su, s proleća 1848. godine, srpski žitelji osnovali pokret za prisvajanje dela zemljišta sa vlastelinskog poseda porodice Redl, zbog čega su  mađarske vlasti obesile tri stanišićka Srbina, na kraće i duže zatvorske kazne osuđeno je njih 24, a blizu 50 stanišićkih Srba kažnjeno je fizičkim kaznama. U februaru 1849. g. u Stanišić je ušla srpska vojska, a u vreme Vojvodstva srpskog (1849-1861) većinu u lokalnoj vlasti činili su Srbi i Nemci.

Mađarske vlasti su 1904. g. preimenovale Stanišić u Ersalaš (Őrszállás), kako se zvao do kraja 1918. godine, kao i tokom okupacije 1941-1944. godine. 

Stanišić je posle Prvog svetskog rata pripao teritoriji Kraljevine SHS i predstavljao je zasebnu opštinu. Sa blizu osam hiljada stanovnika, Stanišić je između dva svetska rata imao srpsku i nemačku školu, pravoslavnu i rimokatoličku crkvu, poštu, bolnicu (sa tri lekara i aparatom za snimanje pluća), dve apoteke, veterinarsku službu, advokatsku kancelariju, električnu centralu, ciglanu, parni mlin, dve kudeljare, šest sodara, ledaru, tri drvare, krečanu, sušaru za žito, 32 parne vršalice, kovačke, stolarske, kolarske, saračke, pećarske, keramičarske, krojačke, vunopletačke, ćurčijske, obućarske, šeširdžijske i časovničarske radionice, 17 radnji (deset sa mešovitom robom, šest sa tekstilnom i jednu prodavnicu obuće “Bata”), četiri gvožđare, pet pekara, osam mesara, dve mlekarske radnje, Vatrogasno društvo, Sokolsko društvo, organizaciju Narodne odbrane, Seljačku družinu, Zanatlijsko momačko udruženje, mesni odbor Crvenog krsta, Srpsku amatersku pozorišnu družinu i Srpski crkveni hor, nemačka i mađarska kulturna društva, fudbalski klub, opštinske nedeljne novine (na nemačkom jeziku), bioskop, železničku stanicu (1936. g. bilo je u Stanišiću i automobila), zasebnu opštinsku upravu i predstavljao je, zapravo, pravi mali grad. Stanišićkom ataru imao je 21.933 katastarska jutra zemlje.

Prvih dana okupacije 1941. g. u Stanišiću je bezrazložno ubijeno nekoliko srpskih meštana, a nakon oslobođenja 1944. g. većina neodseljenog nemačkog stanovništva dospela je u logore u Gakovu i Kruševlju, gde je tokom naredne tri godine desetkovana izglađivanjem, bolestima i torturom.

Posle Drugog svetskog rata i nasilnog raseljavanja većinskog nemačkog življa, u Stanišić je tokom 1945/46. g. kolonizovano preko 1.000 srpskih i hrvatskih porodica iz Dalmacije (okolina Sinja, Benkovca, Knina, Splita, Šibenika, Metkovića, Makarske, Drniša i Imotskog), a među doseljenima je bio i znatan broj boraca Narodnooslobodilačkog rata. Na popisu iz 1948. g. u selu je živeo 7.741 žitelj. Selo se posle Drugog svetskog rata razvijalo, ali je od početka sedamdesetih godina 20. veka broj stanovnika počeo da opada.

Tokom ratnih sukoba na prostoru nekadašnje Jugoslavije, devedesetih godina 20. veka, u Stanišić je doseljeno više stotina srpskih izbeglica iz Hrvatske, sa prostora gde su ranije živele porodice kolonizovane posle Drugog svetskog rata. Znatan broj stanišićkih hrvatskih porodica (oko 90), usled izražene nacionalne netrpeljivosti i pritisaka, iseljen je u isto vreme u Hrvatsku.

Prema popisu iz 2022. g. u Stanišiću živi 2.902 žitelja, pa ranije veliko selo i nekadašnja varošica danas ima skoro tri puta manje stanovnika nego pre jednog veka.

Milan Stepanović