SONTA – SELO KOJE JE BILO GRAD KADA SU DANAŠNJI GRADOVI BILI SELA

Podunavsko selo Sonta, južno od Sombora, predstavlja jedno od najstarijih naselja u Bačkoj. Sonta se u arhivskim dokumentima pominje od kraja 12. veka (1192), kao selo u Bačkoj županiji (zapisana je, najčešće, sa oblicima Zund i Zond). Nalazila se kraj stare zemljane tvrđave, koja je, verovatno, postojala još u doba slovenske prevlasti u Panonskoj niziji, pre dolaska Mađara (staro slovensko ime ove tvrđave bilo je Savnica [Savonca], a 1206. g. tvrđava i naselje, odnosno oblast, zapisani sa oblikom Souncha, krajem 12. veka delom u posedu vlastelina Uroša).

Krajem 14. veka Sonta je imala status trgovišta i predstavljala je značajnu dunavsku luku, a od 1381/82. g. ovde se nalazila i ispostava ženskog manastira iz Starog Budima, reda klarisa, u čiji je posed, po kraljevskoj povelji, dospelo vlastelinstvo Sonte (manastir će ovde postojati sve do turskih osvajanja). Godine 1448. Sonta je zabeležena kao grad (civitatis Zond), u kome je te godine postojao i ceh čizmara, sa pravilima rada (ovde je 1434. g. bila podignuta i bolnica). Sonta je 1464. g. imala svoj gradski magistrat i njeni stanovnici su uživali privilegije slične onima koje su imali žitelji slobodnih i kraljevskih gradova (iz site godine sačuvan je i gradski pečat Sonte), a tu se 1466. g. nalazila i Kraljevska komora soli. U drugoj polovini 15. veka veku javljaju se Velika i Mala Sonta, pa popis iz 1522. g. u (Velikoj) Sonti beleži 141, a u Maloj Sonti 50 poreskih domova. Sonta je ucrtana i na najstarijoj Lazarusovoj mapi Kraljevine Ugarske iz 1528. godine.

Turski defter iz 1570. g. beleži u somborskoj nahiji Veliku Sontu (Nađsonta), sa 39 mađarskih, srpskih i šokačkih domova, i Malu Sontu (Kišsonta), sa 18 srpskih poreskih domova. Sa istim imenom ova naselja su zabeležena i na turskom popisu iz 1590. godine. Polovinom 17. veka (na popisu kasnije pogrešno datiranom sa 1543. g.) Sonta je zabeležena kao posed Kaločke nadbiskupije, a kao nadbiskupsko selo zapisana je i u popisu poseda u Bačkoj, početkom poslednje decenije 17. veka. Zbirni popis iz 1699. g. beleži Sontu u somborskom srezu, sa 34 domaćinstva.

Popisi iz 1715. i 1720. g. u Sonti beleže 23, odnosno 37 šokačkih domaćinstava, 1725/26. g. ovde su zapisana 54, a 1752 – 91, a 1768. g. 129 šokačkih domaćinstava. U selu je 1718. g. postojala drvena crkva Sv. Lovre, koja je obnovljena 1746. godine.

Sonta se, do kraja 18. veka, nalazila (u obliku potkovice) na obali nekadašnjeg ribnjaka ili velike bare, ali je, prvih godina 19. veka, zbog izlivanja voda, selo preseljeno na viši teren, tri kilometra severoistočno, gde su se ranije nalazili seoski vinogradi i salaši. Ovde je, između 1807. i 1812. godine, podignuta današnja crkva Sv. Lovre.

Tokom 19. veka naseljene su u Sontu nemačke i mađarske porodice. Atar sela prostirao se 1805. g. na 32.766 požunskih jutara, od čega je nešto više od trećine bilo muljevito, sa tršćacima. Prema podacima popisa, 1787. g. u Sonti je 226 kuća i 1.702 stanovnika; 1828. g. 399 kuća i 3.109 stanovnika; 1900. g. 752 kuće i 5.037 stanovnika (58,25% Šokaca; 21,30% Nemaca; 19,33% Mađara).

Početkom 20. veka ime sela promenjeno je u Sond (Szond), ali je, nakon Prvog svetskog rata, kada je Sonta pripala Kraljevini SHS, vraćeno staro ime. Posle Drugog svetskog rata, na mesto raseljenog ili interniranog nemačkog stanovništva, kolonizovano je stanovništvo pretežno iz Like. Sonta je spadala u red većih bačkih sela (1931: 5.932 stanovnika; 1948 – 7.781; 1961 – 7.278; 1971 – 6.951; 1981 – 6.313; 1991 – 5.990).

Prema popisu iz 2011. g. u Sonti je živelo 4.238 stanovnika.

Milan Stepanović