SOMBORSKI TRAGOVI VUKOVE ŠTULE

Malo znamo o tome da je najznačajniji reformator srpskog jezika, pisma i pravopisa Vuk Stefanović Karadžić (1787-1864), tokom svog dugog književnog veka imao velik broj prijatelјa i saradnika iz Sombora, kao i da su pojedini Somborci, barem u početku, znatnije uticali na njegov književni i jezikoslovni rad, te da je Vuk, tokom svojih čestih putovanja, najmanje tri puta pohodio Sombor.

Prvi Vukov vaspitač i nastavnik, sa kojim je Vuk neko vreme (1808) stanovao u Beogradu, bio je Somborac Jovan Savić (1772-1813), u srpskoj istoriji poznatiji pod pseudonimom Ivan Jugović, inače osnivač beogradske Velike škole, čiji je i Vuk bio đak, Karađorđev savetnik i bliski saradnik u vreme Prvog srpskog ustanka, sekretar Pravitelјstvujuščeg sovjeta, ustanički diplomata, a posle smrti Dositeja Obradovića i popečitelј prosveštenija, odnosno ministar prosvete u srpskoj ustaničkoj vladi (1811-1813). Jugović je na mladog Vuka ostavio snažan utisak, a uticao je i na početak Vukovog učenja nemačkog jezika. Vuk je o svom nastavniku i vaspitaču ostavio zanimlјivo i obimno pisano svedočenje.

Posredan, ali značajan uticaj na nastanak Vukove „Pismenice serbskoga jezika“, koja je objavlјena s jeseni 1814. g. u Beču, imao je Somborac Avram Mrazović (1756-1826), okružni prosvetni nadzornik za Bačku i Baranju i osnivač i direktor somborske „Norme“, sa prvim tečajevima za obrazovanje srpskih učitelјa. Nјegova „Slovenska gramatika“, objavlјena 1794. g. u Beču, a kasnije štampana u još pet izdanja, poslužila je Vuku u velikoj meri kao putokaz za nastanak njegove „Pismenice“, što Vuk naknadno potvrđuje u kazivanju ruskom slavisti Izmailu Sreznjevskom: „Izobražavajući se sve više razgovorima sa Kopitarom, osećajući sve više potrebu srpske gramatike za samog sebe, rešim se da je napišem, pa uzevši u ruke Mrazovićevu Slavensku gramatiku, počnem prepisivati iz nje promenu imenica i glagola, doterujući prema srpskom“. Vukov biograf Ljubomir Stojanović veruje da je Karadžića na Mrazovićevu „Gramatiku“ uputio Jernej Kopitar, sa predlogom da „unese mesto slovenskih obrazaca imenske i glagolske promene srpske oblike, pa je gotov posao“. I akademik Pavle Ivić, lingvista, tvrdio je da je Vukova „Pismenica“ u znatnoj meri nastala prilagođavanjem Mrazovićeve „Gramatike“, a i istoričar srpske književnosti Jovan Deretić navodi da je svoj prvi ogled iz gramatike Vuk radio prema „Slovenskoj gramatici“ Avrama Mrazovića.

U svojim knjigama narodnih pesama i poslovica Vuk Karadžić je objavio i nekoliko poslovica i pesama dvojice somborskih sakuplјača – sveštenika ovdašnje Svetođurđevske crkve Stefana Ferenčevića (1736-1801) i krojača i crkvenog tutora Marka Utvića (1788-1849). Karadžić je objavio devet poslovica iz zaostavštine Ferenčevića, koju je dobio putem svog somborskog saradnika Pavla Atanackovića, od kojih je jedna objavlјena u „Prvom srpskom bukvaru“, štampanom u Beču 1827. godine, a osam u knjizi „Narodne srpske poslovice“, štampanoj 1836. g. na Cetinju. Iz Utvićeve zbirke, koju je Vuk dobio putem Somborca i prvog srpskog doktora filozofije Jovana Popovića Berića, u Vukovim knjigama objavlјeno je šest pesama, od kojih pet u prvoj knjizi „Srpske narodne pjesme“, štampanoj 1841. g. u Beču, a jedna u trećoj knjizi istog naslova, objavlјenoj u Beču 1846. godine. Iz Vukove zaostavštine, u petoj knjizi „Srpskih narodnih pjesama“, koju je priredio i objavio 1898. g. u Beogradu Ljubomir Stojanović, nalazilo se još 13 pesama iz Utvićeve zbirke.

Tokom pola veka Vukovog izdavačkog rada, u njegovim knjigama zabeležena su imena preko 250 somborskih pretplatnika. Prvi Vukov sakuplјač „prenumeranata“ u Somboru bio je 1815. g. paroh ovdašnje Svetođurđevske crkve i veliki pobornik preselјenja sentandrejske Srpske preparandije u Sombor Avram Maksimović (1772-1845), pisac prvog srpskog pčelarskog priručnika, a kasnije i prvi predsednik somborske Srpske čitaonice.

Vuk je decenijama blisko sarađivao sa dugogodišnjim profesorom i katihetom somborske Srpske učitelјske škole (Preparandije) Pavlom Atanackovićem (1788-1867), a njihovo blisko prijatelјstvo započelo je u vreme kada se Preparandija još nalazila u Sentandreji, odakle je 1816. g. preselјena u Sombor. Atanacković je sa Vukovom dugo vodio prepisku, a u Somboru je bio i glavni sakuplјač pretplatnika na Vukove knjige, sve do svog odlaska iz grada 1829. godine. Nјihova saradnja nastavila se i kasnije, nakon što se Atanacković zamonašio i pod imenom Platon postao prvo vladika Budimske, a zatim i Bačke eparhije, kao i u vreme kada je prvi put bio predsednik Matice srpske (1842-1844), koja je 1864. godine, kada je Atanacković drugi put postao njen predsednik (1864-1867), njegovim zalaganjem preselјena iz Pešte u Novi Sad.

Sa Vukom je prijatelјevao i sa njim se dopisivao i profesor pedagogije, metodike i istorije u somborskoj Preparandiji Dimitrije Isailović (1783-1853), koji je, na Vukov nagovor, prešao 1830. g. u Srbiju za nastavnika i vaspitača sinova kneza Miloša Obrenovića Milana i Mihaila. Isailović je u Beogradu, uz Vukovu podršku, osnovao „Verhovnu“ ili Višu školu, koja je 1833. g. preselјena u Kragujevac (budući Licej). Kasnije je Isailović imenovan za načelnika Ministarstva prosvete, pa za glavnog prosvetnog nadzornika svih škola u Srbiji, a 1842. g. bio je i među osnivačima i prvim članovima Društva srpske slovesnosti (preteče Srpske akademije nauka), čiji je bio i prvi potpredsednik.

Vuk se dopisivao i sa somborskim lekarom, kasnije i preparandijskim profesorom dr Stevanom Preradovićem (1797-1831), koga je bezuspešno nagovarao da pređe u Srbiju, kao i sa drugim ovdašnjim lekarom dr Konstantinom Peičićem (1802-1882), koji je bio i sakuplјač pretplatnika na Vukove knjige, ali je i on odbio Vukov predlog da pređe u Srbiju za ličnog lekara kneza Miloša, pravdajući se strahom od kneževe samovolјe.

Somborac sa kojim je Vuk imao najviše nesporazuma i polemika bio je Jovan Hadžić (1799-1869), u tadašnjoj srpskoj književnosti poznatiji kao Miloš Svetić, inače jedan od pokretača i prvi predsednik Matice srpske. Hadžić je, ispočetka, sa Vukom imao korektne i prijatelјske odnose, ali se njihova višegodišnja međusobna netrpelјivost razvila tokom desetogodišnje oštre polemike po pitanju srpskog jezika, azbuke i pravopisa. Kako su obojica bila žustra u odbrani svojih načela, polemika je, povremeno, obilovala neodmerenim rečima, pa i uvredama. Hadžić je branio svoje konzervativne stavove čestim „utucima“, na koje je samouki, ali vispreniji Vuk odgovarao kratko i oštro. U toj polemici Hadžić je bio nešto odmereniji i trpelјiviji od Vuka, koji je umeo da pretera u oštrini i da naučnu prepirku prebaci na lični obračun. Četrdesetih godina 19. stoleća Vuk je dobio snažnu podršku srpske književne omladine (Đure Daničića, Branka Radičevića, Jovana Subotića, Jovana Đorđevića, pa i crnogorskog vladike P. P. Nјegoša), čiji vrhunac je predstavlјalo objavlјivanje znamenite Daničićeve filološke studije „Rat za srpski jezik i pravopis“ (Budim, 1847), koja je presudno doprinela konačnom porazu Hadžićevih jezičkih nazora i pobedi reformatorske struje okuplјene oko Vuka.

Sa Vukom se dopisivao i sarađivao i somborski sveštenik, pesnik i sakuplјač narodnih umotvorina Đorđe Stefanović Kojanov (1818-1883), a Vuk ga pominje u predgovoru svoje zbirke „Srpske narodne pripovijetke“, štampane u Beču, 1853. godine. U knjigama srpskih narodnih pesama, objavlјenim iz Vukove zaostavštine između 1898. i 1900. g. u Beogradu, priređivač Ljubomir Stojanović uvrstio je i 11 lirskih i epskih pesama iz Stefanovićeve zbirke, koju je on, svojevremeno, poslao Karadžiću.

Jedan od najbližih saradnika i najvećih Vukovih pobornika bio je sveštenik somborske Svetođurđevske crkve i katiheta ovdašnje Preparandije Dimitrije Popović (1814-1882), koji je, od 1841. do 1863. godine, sa Vukom izmenio više desetina pisama. Sakuplјao je i beležio narodne pesme i umotvorine koje je slao Vuku, prikuplјao je pretplatnike za Vukova izdanja i nabavlјao mu je stare knjige i srbulјe. U pismu ruskom slavisti Sreznjevskom, pisanom nakon zabrane unošenja Vukovih knjiga u Srbiju 1852. godine, Karadžić navodi da su njegovi najdosledniji pobornici Đuro Daničić, Branko Radičević i pop Dimitrije iz Sombora.

Vuk Karadžić je prvi put u Somboru boravio u junu 1825. godine, a drugi put početkom avgusta 1826. godine, kada je poveo i sina Savu – oba puta kao gost Pavla (Platona) Atanackovića. Nјegov treći dolazak u Sombor, početkom 1829. godine, bio je vezan za nalog kneza Miloša da pronađe učitelјa njegovim sinovima i lekara za kneževu porodicu. Simbolično, Vuk je u Somboru odsedao u kući Atanackovića, koja se nalazila na Svetođurđevskom trgu, na istom onom mestu gde će posle biti podignuta kuća Palanačkih, u kojoj će, sedam decenija kasnije, poslednjih 15 godina svog života provesti drugi velikan srpske književnosti Laza Kostić (1841-1910), koji će se, osim ostalog, baviti i dopunom Vukovog „Rječnika“. Kostićevu dopunu Vuka (1.912 reči) objavio je 1913. godine, kao zasebno izdanje,  dr Radivoje Simonović.

Kada je 1987. g. obeležavana 200-godišnjica Vukovog rođenja, somborski književni časopis „Dometi“ objavio je, na 266 strana, dvobroj naslovlјen „Vuk i Somborci“, koji je sadržao 20 radova posvećenih Vukovim vezama sa Somborom.

Milan Stepanović