SOMBORSKI STRADALNIK – PROTA DIMITRIJE BOKŠAN

Navršilo se u aprilu 2021. osamdeset godina od mučkog ubistva somborskog sveštenika i starešine ovdašnje Svetopretečeve (Male pravoslavne) crkve, prote Hadži-Dimitrija Bokšana.

Dimitrije Bokšan rođen je 11. marta 1878. g. u selu Đurđevu, u Bačkoj, kao sin Pavla Bokšana i Julijane rođ. Mušicki. Nakon osmorazredne Srpske gimnazije u Novom Sadu, u kojoj je maturirao 1897. godine, pohađao je Bogosloviju u Sremskim Karlovcima, koju je  završio je 1901. godine. Već 9. marta naredne godine rukopoložio ga je vladika bački Mitrofan Šević, posle čega je mladi Dimitrije Bokšan postavljen za protskog kapelana u Somboru. Bio je oženjen Stevankom rođ. Dobrojević i imao je s njom troje dece. Uz maternji srpski, govorio je nemački i mađarski jezik. Neko vreme, na početku svešteničke službe, zamenjivao je i obolelog stanišićkog paroha, a 1911. bio je i administrator staparske parohije.

Početkom novembra 1918. g. Dimitrije Bokšan jedan je od najuglednijih somborskih Srba na sastanku kod dr Joce Laloševića, na kome je dogovoreno osnivanje Mesnog narodnog veća Srba i Bunjevaca u Somboru, čiji je prota Bokšan postao član. Između dva svetska rata Dimitrije Bokšan se uključio u društveni život grada, pa je bio većnik Gradske uprave u nekoliko saziva, a ostalo je upamćeno njegovo uspešno zalaganje za opstanak Državne učiteljske škole u Somboru (nekadašnje Srpske preparandije) 1935. godine, kao i za ostanak imena grada Sombora, koje je Kraljevska banska uprava htela da promeni u Brankovićevo. Iste godine (1935) prota Bokšan bio je u izaslanstvu koje je, u ime grada Sombora, uručilo diplome počasnih građana Sombora patrijarhu srpskom Varnavi, episkopu bačkom dr Irineju Ćiriću i generalu Milivoju Momčiloviću, čije su trupe oslobodile Sombor u novembru 1918. godine. Kao poklonik Hristovog groba, koji je hodočastio u ranu jesen 1934. godine, prota Dimitrije Bokšan napisao je i objavio knjižicu „Putovanje po Sredozemnom moru, Grčkoj, Siriji, Palestini i Egiptu“, koja je štampana u Somboru, 1935. godine.

Prema sećanju savremenika prota Bokšan bio je odličan besednik, vredan, odmeren i prijatan čovek, a Somborci su ga pamtili i po izrazito urednoj svešteničkoj odeći, u kojoj se pojavljivao na gradskim ulicama. U vreme njegove službe i starešinstva nad hramom Svetog Jovana Preteče u Somboru, kupljena su i osvećena nova crkvena zvona (stara su skinuta i pretopljena u Prvom svetskom ratu), crkva je ukrašena velikim vitražima, opravljen je crkveni krov i okrečena je fasada crkve. Prota Bokšan osvetio je u svojoj parohiji 1928. g. i novosagrađenu kapelu Sv. Ilije, na tzv. Bukovačkoj vodici.

Uzoran život prote Dimitrija Bokšana završen je na najokrutniji način, na početku četrdesete godine njegove svešteničke službe u Somboru, 14. aprila 1941. godine. Drugog dana nakon što su 12. aprila okupacione trupe ušle u grad, mađarski honvedi počeli su da bezrazložno i bez suđenja masovno ubijaju srpske žitelje Sombora ispred njihovih kuća, po ulicama i u ataru. Protu Dimitrija Bokšana honvedi su uhapsili 13. aprila u večernjim časovima, u njegovom stanu, odakle je odveden u Gradsku kuću, gde je mučen celu noć. Okupatorski vojnici vodili su ga tokom noći po gradu da im pokaže gde su skriveni „četnici“ (što je bila izmišljotina okupatora jer nikakvih četnika, niti bilo kakvog oružanog srpskog otpora, u Somboru tada nije bilo). Nakon višesatnog mučenja, prota je tokom jutra ponovo saslušavan, a oko 11 časova, 14. aprila 1941. godine, u pratnji šest mađarskih vojnika, bosonog, izmučen i izmrcvaren, Dimitrije Bokšan je doveden u nasilno otvorenu Svetođurđevsku crkvu, gde je, u 12 časova i dva minuta, na horu crkve, najbrutalnije i mučki ubijen (jedan izvor govori da je ubijen zakucavanjem velikog eksera u glavu, a drugi revolverskim metkom u glavu, što je, prema nalazu Komisije za utvrđivanje zločina okupatora, učinio mađarski honved Rudolf Detli, šuster iz Baje, koji je, kako bi prikrio tragove svog zločina, posle rata prezime promenio u Ujvaradi). Nakon ubistva, unakaženo protino telo bačeno je u podnožje crkvenog zvonika i tu je stojalo četiri dana, neljudski skrnavljeno od strane okupatorskih vojnika i njihovih ovdašnjih pristalica. Tek nakon četiri dana, telo prote Bokšana okupatori su odneli i, sa telima ostalih nevino ubijenih somborskih Srba, bacili u plitku zajedničku raku na somborskom Uspenskom (Velikom pravoslavnom) groblju. Telo prote Bokšana kasnije je izdvojeno iz rake i, u pratnji članova porodice i sveštenika, opojano je i preneseno u porodičnu grobnicu. Mađarske novine pisale su o tome kako je prota Bokšan navodno pucao na mađarsku vojsku sa tornja Svetođurđevske crkve, gde je bilo još „četnika“, te da je u toj borbi poginuo. Nepunih devet meseci kasnije, krajem januara 1942. godine, u Novosadskoj raciji, ubijeni su i bačeni u Dunav protin rođeni stariji brat, novosadski advokat Miloš Bokšan, kao i njegove dve mlađe sestre Katarina i Kosara.

Do danas je u Nikolajevskoj crkvi u Novom Sadu sačuvan mali drveni okovan ručni krst, na čijoj poleđini piše da ga je poklonio protojerej Dimitrije Bokšan, somborski paroh, ubijen od strane mađarske vojske 1941. godine. Zapis završava rečima: Bog da mu dušu prosti.

U proleće 2011. godine, povodom obeležavanja 250 godina od izgradnje današnjeg Svetođurđevskog hrama u Somboru, ispred južnog ulaza u hram postavljena je spomen-ploča koja svedoči o stradanju somborskog prote Hadži-Dimitrija Bokšana.

Milan Stepanović