U Somboru je još početkom sedamdesetih i tokom osamdesetih godina 19. veka počeo da se razvija organizovan sportski i takmičarski i sportski život (mačevalački, gimnastički, atletičarski, plivački, teniserski i konjički). Somborski Srbi su još 1907. g. počeli da rade na osnivanju srpskog „Sokola“, a istovremeno su tražili i pomoć za izgradnju doma. Pravila Srpskog sokolskog društva „Bratstvo“ u Somboru odobrilo je ugarsko Ministarstvo unutrašnjih dela 1911. godine, a prvi predsednik somborskih srpskih sokola bio je ovdašnji advokat i poslanik u ugarskom saboru dr David Konjović. Već 1912. g. ovde je osnovan još jedan srpski „Soko“, čijim radom je rukovodio sveštenik Milutin Gavrilović, ali je nadležno ministarstvo tri puta odbilo da potvrdi društvena pravila ovog udruženja. Rad ovih sokolskih društava prestao je početkom Prvog svetskog rata.
Na čelu somborskih sokola, sve do početka II svetskog rata, nalazio se, kao počasni sokolski starešina, ugledni ovdašnji lekar i društveni radnik dr Milenko Petrović. U Somboru je, dvadesetih godina prošlog veka, postojao i fubalski tim koji se zvao “Soko”, kao sekcija istoimenog somborskog Sportskog kluba (njegov predsednik bio je dr Sima Tapavica, kasnije, neko vreme, gradonačelnik Sombora).
Iste godine, u novembru, osnovana je i Bačka sokolska župa, koja je svoj prvi veliki slet organizovala 1. avgusta 1920. g. u Somboru. Prema podacima iz časopisa „Sokolski glasnik“, na somborskom sletu učestvovalo je 37 društava, sa 891 članom (662 sokola i 229 sokolica). Dan ranije, u Velikoj sali zdanja Županije, održana je svečana sednica Bačke sokolske župe. Sokoli su u povorci od 500 učesnika prošli somborskim ulicama (na čelu povorke bila je vojna muzika konjičke divizije iz Subotice, za njom starešinstvo Bačke sokolske župe, sa izaslanicima Banatske, Osiječke, Beogradske, Zagrebačke i Bijelovarske župe, potom sokolice i sokoli u sokolskim uniformama, te vežbači u opremi za vežbe). Ispred zdanja Gradske kuće sokole je pozdravio gradonačelnik Sombora. Slet je održan pred oko 6.000 posmatrača. Na kraju je, u večernjim časovima, u hotelu „Sloboda“ priređen koncert sa igrankom za učesnike sleta.
Somborsko sokolsku društvo pomoglo je tih godina osnivanje sokolskih društava u okolnim selima i varošicama (Staparu, Stanišiću, Sonti, Apatinu i Odžacima). Tokom 1924. g. svečano je osvećena zastava Somborskog sokolskog društva, a od 1925. g. u Somboru je dvonedeljno izlazio i časopis „Sokolska misao“.
Pre izgradnje Sokolskog doma somborski sokoli su vežbali u školskim vežbaonicama (Gimnazija, OŠ Braće Mihajlović, Muška vežbaonica) i tek sagrađenom Oficirskom domu, kao i u gradskim dvoranama i prostorijama raznih somborskih udruženja (Pevačkog društva, Zanatlijskog udruženja, Srpske čitaonice i Rimokatoličkog momačkog udruženja). Prvi plac za izgradnju Sokolskog doma Društvu je poklonila Bačko-bodroška županija, ali je, uskoro, to zemljište zatrebalo Županiji za izgradnju nove bolnice „Kralj Aleksandar i kraljica Marija“, pa ga je od Sokolskog društva otkupila za 50.000 dinara. Gradske vlasti darovale su somborskim sokolima drugi plac, na Vencu Petra Bojovića, sa zgradom za čiji je materijal, nakon rušenja, Sokolsko društvo dobilo 170.000 dinara (posed koji je pripadao Sokolskom društvu bio je, u 19. veku, u vlasništvu porodice Estergomi i prostirao se na površini od 1.440 kvadratnih hvati). Županija je za izgradnju Sokolskog doma darovala još milion dinara, pa su, uz manje ili veće priloge mnogobrojnih Somboraca, somborskih institucija i udruženja, prikupljena dovoljna sredstva za početak gradnje (najveće priloge darovali su dr Đura Nikolić, dr Kosta Grgurov, Agrarna Štedionica, Sava Konjović, Milan Stanišić & sinovi itd.).
Početkom 1925. g. izabran je Odbor za izgradnju Sokolskog doma, a Upravni odbor somborskog Sokolskog društva prihvatio je u junu 1925. g. zajednički arhitektonski nacrt koji su sačinili inž. Vladislav Sabo i Johan Bazler ml. iz Sombora, koji je, prema primedbama Odbora, početkom jula inž. Bazler neznatno izmenio. Najpovoljniju ponudu za izgradnju doma na održanoj licitaciji podneo je Johan Bazler ml. i skupština Sokolskog društva je, početkom 1926. godine, njemu poverila gradnju doma. Temelj je svečano položen 18. aprila 1926. godine, a gradnja je dovršena polovinom januara naredne godine (13. januara 1927. g. u Sokolskom domu održana je prva Sokolska akademija sa zabavom), mada su sporedni radovi u domu tekli sve do početka leta 1927. godine. Kako ugovoren preduzimač do dogovorenih, pa ni do produženih rokova nije završio gradnju doma, ugovor s njim je raskinut, a gradnju je dovršilo Sokolsko društvo iz pomoć nadzornog inženjera Mihajla Drakulića. Ukupni troškovi izgradnje bili su 2.177.300 dinara.
Zdanje somborskog Sokolskog doma sagrađeno je u stilu srpsko-vizantijske srednjovekovne arhitekture (uzor je, besumnje, arhitektura srpskog manastira Gračanice), sa dekorativnim elementima neomoravske škole i sa osnovom u obliku nepravilnog pravougaonika. Savremeni istoričari arhitekture smatraju da ovo zdanje predstavlja „primer prenaglašavanja crkvene komponente u profanoj arhitekturi nacionalnog stila“, te da da je „neumerenim postupkom autora ostvarena pompezna statična kompozicija, lišena harmoničnosti i istinske upečatljivosti“ (Aleksandar Kadijević).
Dom je dug 42,5 metra, a visok 22 metra. U središnjem delu zgrade nalazi se izraženiji ispad sa dva krila. U središtu ispada uvučen je trodelan ulaz koji grade po dva stuba sa kapitelima, ukrašena ornamentskim detaljima po ugledu na stare srpske zadužbine. U prizemlju ulaza nalaze se polukružna vrata sa dva polukružna prozora, iznad kojih je balkon od kovanog gvožđa, sa polukružnim balkonskim vratima i dva polukružna prozora. Na polukružnom zabatu iznad ulaza nalazi se natpis Sokolski dom, iznad koga se, na temenu luka, nalazi figura sokola raširenih krila (natpis i figura sokola, nekim čudom, nisu bili uklonjeni sa zgrade nakon Drugog svetskog rata, ali nisu ni obnavljani). Nad središnjim delom doma nalazi se kube, postavljeno na osmougaono postolje, koje izlazi pravo iz krova. Levo i desno krilo ispada imaju po dva uska prozora u prizemlju i na spratu, a oba ova krila završavaju sa po jednim osmougaonim kubetom na vrhu, nešto nižim od središnjeg kubeta. Fasada je ukrašena prepoznatljivim detaljima od žute i crvene opeke, u obliku dvojnih lukova.
Sa strane ulaza su se nalazile prostrane garderobe, blagajna i dva hodnika koja su vodila u veliku i malu čitaonicu kao i stan domara. Ulaz je vodio pravo u osmougaoni atrijum ukrašen velikim stubovima od veštačkog mermera, koji se dizao do vrha zgrade. Na prvom spratu prednjeg dela zgrade nalazila se svečana odborska soba, kao i velika muzička dvorana, biblioteka (ovde je, svojevremeno, bila smeštena i Gradska biblioteka) i prostorije prosvetne i diletantske sekcije. Sredinu zgrade činila je velika dvorana ili glavna vežbaonica, duga 29, a široka 14 metara, sa pozornicom i balkonom, a sa njene leve i desne strane bile su dve manje pobočne dvorane. U stražnjem delu zgrade nalazile su se prostorije za smeštaj i čuvanje sprava, svlačionice i kupatila, dok je u dvorištu bilo letnje vežbalište (na kasnije proširenom delu dvorišta betonirani su rukometni i košarkaški teren, a iza stražnjeg dela Sokolskog doma nalazi se teren za mali fudbal). Kada je dom izgrađen, bio je, kako je pisala ovdašnja „Sokolska misao“, među prvim sokolskim domovima u Jugoslovenskom sokolskom savezu kako po lepoti i veličini, tako i po svome unutarnjem uređaju.
Nabavku sprava i opreme pomogli su Županija i grad, kao i pojedinci svojim prilozima, a svečano otvaranje priređeno je 5. juna 1927. godine, uz slet Bačke sokolske župe „Svetozar Miletić“, na kome su učestvovali i gosti iz Banatske, Beogradske i Osiječke sokolske župe, ali je loše i kišno vreme pokvarilo planirani takmičarski deo i sletsku vežbu. Ipak, okupljeni sokoli su prošli u povorci gradom, a prisustvovali su i osvećenju novog Sokolskog doma, kao i svečanim akademijama koje su tim povodom bile održane u Sokolskom domu i zdanju somborskog pozorišta. Prilikom osvećenja Sokolskog doma govore su održali somborski prota Vladimir Jankulov, starešina Jugoslovenskog sokolskog saveza Engelbert Gangl, starešina Bačke sokolske župe Ignjat Pavlas, počasni satrešina Somborskog sokolskog društva dr Milenko Petrović, predstavnik Bačke oblasti Mita Klicin i gradonačelnik Sombora Đorđe Cvejanov.
Godine 1930. somborski kinematograf Ernest Bošnjak snimio je kratak film „Javni čas sokolske omladine, vojske i sokola u Somboru“. Od 1933. g. i grad Sombor je, kao i ostali jugoslovenski gradovi, svom sokolskom društvu pružao redovnu godišnju novčanu pomoć. Članovi Somborskog sokolskog društva, koje je bilo među najboljim u Kraljevini Jugoslaviji, uspešno su učestvovali tokom narednih godina na brojnim sokolskim takmičenjima i sletovima u zemlji (Subotica, Novi Sad, Zagreb, Ljubljana), kao i na svesokolskim sletovima u Pragu 1938. i u Sofiji 1939. godine. Od sportova somborski Sokoli posebno su negovali gimnastiku, atletiku, odbojku i plivanje, a postojala je i sokolska konjica. U okviru Somborskog sokolskog društva vežbala je i skupina ruskih sokola (izbeglica nakon oktobarske revolucije).
Sokolski dom u Somboru ubrzo je postao mesto gde su, osim sportskih priredbi, održavani koncerti, izložbe, predstave, svečanosti, zabave, razni skupovi, predavanja itd. Somborsko sokolsko društvo je, tridesetih godina 20. veka, imalo i svoj omladinski orkestar.
Nakon Drugog svetskog rata zgrada Sokolskog doma preimenovana je u „Partizan“, ali je očuvala svoju prvobitnu namenu. Velika sala je arhitektonski preuređena, a betonirani su novi tereni pored Sokolskog doma, na mestu ranije kuće koja se nalazila između Muzičke škole (ranije Rimokatoličkog momačkog udruženja) i Sokolskog doma. Ovo zdanje, sada sa imenom “Partizan”, još decenijama je bilo središte sportskog života u gradu, sve do izgradnje Gradske hale “Mostonga”, početkom sedamdesetih godina prošlog veka. U njemu su vežbale generacije somborskih gimnastičara, rvača, dizača tegova, mačevalaca, rukometaša i odbojkaša, stasavajući i u državne prvake ili osvajače medalja na evropskim, svetskim i olimpijskim takmičenjima, a na njegovim terenima igrane su utakmice u košarci, rukometu, odbojci i malom fudbalu.
Somborski gradski Sportski centar od 1998. g. nosi ime „Soko“, a njegovom sedištu ponovo je vraćen stari naziv „Sokolski dom“. Zdanje doma detaljno je spolja i iznutra obnovljeno tokom prve decenije ovog veka.
Milan Stepanović
