SOMBORSKI ROMI OD 16. DO 20. VEKA

Prema najstarijem turskom defteru (popisu) Segedinskog sandžaka iz 1570. godine, u Somboru je popisano svega 13 hrišćanskih kuća, a na popisu je, u tri gradske mahale, zabeleženo i 217 muslimanskih kuća, kao i 17 turskih vojnika koji su služili u somborskoj tvrđavi (među popisanim turskim stanovništvom većina su, verovatno, bili naši sunarodnici islamske veroispovesti, pa je njih 60 bilo skorašnjih konvertita, odnosno bili su deca hrišćanskih roditelja, a sedmorica su zabeležena zavičajnim prezimenom „Bosna“). Na popisu je zabeležena i zasebna romska zajednica ili tzv. “ciganska mahala” (bilo ih je i hrišćana i muslimana), koja je brojala 12 kuća. Njihova imena su: Ali Abdulah sa sinom Janićijem, Žarko Radić, Todor Jovan, Đura Novak, Memi Abdulah, Mustafa Bali, Hasan Abdulah, Jura Vladisav, Aleksa Vladisav, Strahinja Dmitar, Ilija Vejin i Sekula Marko (osim jednog, svi popisani Romi islamske veroispovesti imali su prezime Abdulah, koje je predstavljalo sinonim za nove muslimane, koji su u tom pokolenju prešli u islam).

Među najstarijim slojem somborskog romskog stanovništva iz 18. veka, zabeleženog u gradu na popisu taksalista Bačke županije 1735. godine, od trojice zapisanih Roma dvojica su se, sudeći po prezimenima (Đuka i Jovan Kalajdžić), bavila kalajdžijskim, a jedan zlatarskim zanatom (zapisan samo kao “Zlatar”). Godine 1738. i 1741. tzv. “činž” (porez), koji su komorskim vlastima posebno plaćali Romi, Grci i Jevreji, u Somboru je iznosio 12 forinti. Porez koji se odnosio na ovdašnju romsku zajednicu procenjen je 1746. na 32 forinte, a na ime ovog poreza Kraljevska komora je u Somboru 1748. g. ubrala 28 forinti. Taj porez skupljao je somborski “ciganski vajda” (odnosno “knez” ili “vojvoda”), koji se 1746. godine Bačkoj županiji žalio da pri tom ima mnogo nevolja, zbog čega je molio posebnu nagradu. Sami Romi tužili su se iste godine Županiji na obavezu da daju konjske zaprege za javni prevoz i ukazivali na svoje siromaštvo.

Na poreskom popisu Sombora iz 1755. g. zasebno su popisane grčka i romska zajednica. U romskoj zajednici bila su te godine, u 15 porodica, bila 22 odrasla punoletna muška člana, a taksa je plaćana po punoletnoj muškoj glavi, u visini 4 forinte i 12 krajcara godišnje. Slede imena romskih kućnih starešina, koji su, očito, svi bili pravoslavne veroispovesti:

– Nedeljko Vranješ (4 odrasla muška člana porodice)
– Đuka Kaluđ (1 član)
– Stojan Petrović (1 član)
– Anen Avramov (1 član)
– Paja Đulinac (1 član)
– Jovan Palićki (1 član)
– Jovan Nikolin (1 član)
– Suba Katin (1 član)
– Kuzman Nikolin (1 član)
– Zarija Grujić (1 član)
– Nikola Grujić (1 član)
– Đuka Andrija (1 član)
– Neđa Šipošev (2 člana)
– Paja Stojkanov (4 člana)
– Atanacko Franjetić (1 član)

Iste godine (1755) popisani su Romi i u svim komorskim mestima (selima i varošicama) u Bačkoj, a ukupno su na popisu zapisana 152 kućna starešine romske narodnosti, kojih je bilo u skoro svim komorskim mestima.

Vremenom, ovi somborski Romi su izgubili svoju etničku odrednicu i zahvaljujući zajedničkoj veroispovesti utopili su se u somborsko srpsko stanovništvo. Vrlo rano su somborski Romi izgubili ranije nomadske karakteristike i vezali su se za grad u kome su nastavili da žive i da se, najčešće, bave raznim zanatima (občino kovačkim, kolarskim i kujundžijskim).

Prema podacima iz 1781. g. u Somboru je bilo već 140 Roma, a 1850. g. popisanо je u gradu 256 Roma. Od druge polovine 19. veka ovdašnje posrbljene romske porodice Šipoš i Đulinac posebno su se razgranale i postale poznate kao vrsne muzičke porodice, čiji su tamburaški orkestri svirali od Sombora do Pešte i Beča, pa i samom caru Franji Josifu i njegovim krunisanim gostima prilikom njegovih dolazaka u lov, u širu okolinu Sombora (kasnije, u 20. veku, zapaženi su bili muzičari iz porodica Grebenar i Lakatoš).  Prvi romski orkestri u Somboru pojavili su se 1846. godine, kada je, na preporuku ovdašnje Mađarske čitaonice, iz Baje u Sombor preseljeno osmoro mađarskih Roma kako bi “u Somboru organizovali muzički život”. Od tog vremena, pa sve do današnjih dana, čuvena somborska tamburaška muzika bila bi nezamisliva bez ovdašnjih virtuoza romske narodnosti.

Na popisu stanovnika teritorije grada Sombora, koji je obavljen po naređenju Ministarstva unutrašnjih poslova Kraljevine SHS, u prvoj polovini 1929. godine, posebno su, osim ostalih narodnosti, navedeni i Romi, kojih je u Somboru te godine bilo 205. Znatan broj Roma živeo je u zasebnom romskim naseljima u obližnjoj varošici Apatin i selu Bačkom Monoštoru.  Uprkos socijalizaciji i uklapanju u urbani život, vekovi su bili potrebni dok obespravljenost i siromaštvo ovdašnjih Roma nisu donekle bili uklonjeni.

Milan Stepanović