SOMBORSKI PROTA – SRPSKI PATRIJARH (Georgije Branković)

Đorđe Branković, somborski prota, dugogodišnji upravitelј ovdašnje Srpske učiteljske škole (Preparandije), kasnije vladika temišvarski, mitropolit karlovački i patrijarh srpski, rođen je 1830. g. u Kulpinu, kao sin paroha i nekadašnjeg sentandrejskog preparandiste Timotija Brankovića, i Jelisavete, devojaštvom iz ugledne i stare porodice somborskih Bikara. Osnovnu školu Đorđe Branković je završio u Senti, gde je od 1833. g. njegov otac bio paroh. U Vrbasu je završio četiri razreda evangelističke gimnazije, a peti i šesti razred gimnazije pohađao je u Baji. Studije filozofije u Nađkerešu prekinuo je 1848. g. zbog Mađarske revolucije. Između 1849. i 1852. g. radio je kao gradski podbeležnik u Senti, a između 1852. i 1855. g. pohađao je i sa odličnim uspehom završio Bogosloviju u Sremskim Karlovcima. Za đakona ga je, o Nikolјdanu 1855. godine, rukopoložio vladika bački Platon Atanacković u novosadskoj Sabornoj crkvi, a o Božiću 1856. g. Đorđe Branković je rukopoložen za sveštenika sa službom u Senti, gde je prvo služio kao pomoćnik (kapelan) kod svog oca, a po njegovom obolјevanju i kao administrator senćanske parohije.

U oktobru 1862. g. Zemalјski školski savet u Temišvaru je, na predlog eparhijske konzistorije, imenovao Đorđa Brankovića za (isprva privremenog) upravitelјa Srpske učitelјske škole u Somboru. Dužnost je bila počasna, ali se prota Branković svesrdno zauzeo da unapredi školu. Na njegov predlog vladika bački Platon Atanacković ustanovio je, krajem oktobra 1862. godine, stipendijski fond „Platoneum“ za pomoć siromašnim učenicima somborske Preparandije, a već naredne godine na mestu stare njegovim zalaganjem podignuta je nova školska zgrada. U vreme njegova upravitelјstva sačinjeno je novo ustrojstvo škole, usvojeni su novi nastavni programi i obnovlјen je nastavnički kadar. Dužnost upravitelјa Preparandije prota Branković obavlјao je punih devet godina, a i nakon što mu je, početkom oktobra 1871. godine, uvažena ostavka, prota Branković je ostao član tročlane ispitne komisije pred kojom su polagani godišnji ispiti u pripravničkom razredu somborske Preparandije (druga dva člana bili su dr Đorđe Natošević, glavni školski referent i Stevan V. Popović, školski referent).

Istovremeno, prota Branković je obnovio unutrašnjost somborske Svetođurđevske crkve (nov ikonostas oslikao je akademski slikar Pavle Simić), založio se da gradske vlasti kaldrmišu put ka Velikom pravoslavnom groblјu, uveo je praznično „paradno osvetlјenje“ porte i obližnje velike pijace, a u bogosluženje je uveo lepo pojanje. Ubrzo po postavlјenju, učestvovao je u radu gradskog „Opštestva“, a kasnije i Bačko-bodroške županije. Bio je somborski poslanik na svim srpskim narodno-crkvenim saborima od 1861. do 1882. godine. Od 1864. g. Đorđe Branković je postao član Matice srpske. Politički je neko vreme bio pristalica Miletićeve Srpske narodne slobodoumne stranke, ali kada je agresivni antiklerikalizam Svetozara Miletića i njegovih sledbenika postao izražen, prota Branković se oštro sukobio sa njima, što je podiglo njegov ugled među sveštenstvom i crkvi odanom građanstvu. Ostala su zapisana svedočenja i o nekoliko susreta (pa i o srdačnom i bliskom odnosu) somborskog prote Brankovića sa austrijskim carem Franjom Josifom, kada je vladar povremeno obilazio krajeve tadašnje južne Ugarske (o tom odnosu književnik Veljko Petrović je, po pričanju svog oca i dede, somborskih sveštenika iz vremena prote Brankovića, svedočio kako je car Franja Josif, kad god bi dolazio u ove krajeve, nalagalo da u društvo neizostavno ponovo bude pozvan i somborski prota i to zato što je prota Branković imao manire, savršeno igrao preferans i bio dovoljno lukav da udesi, a da se to ne primeti,  da ga njegov carski partner uvek za nijansu pobedi).

Nakon što su mu preminuli supruga i sin jedinac, prota Branković je odlučio da se zamonaši, odnosno da prihvati predlog i uđe u najvišu jerrahiju pravoslavne crkve i karlovačke mitropolije.  U maju 1882. g. Sveti sinod je izabrao protu Brankovića za episkopa Temišvarske eparhije, nakon čega se Đorđe Branković zamonašio u Kovilјskom manastiru i dobio monaško ime Georgije. Za episkopa je posvećen 1. jula iste godine, a rukopoložio ga je patrijarh German Anđelić. Na novoj dužnosti vladika Georgije Branković je pokazao sličnu umešnost i žustrinu kao i u Somboru, pa je ubrzo ustanovio eparhijski fond za izdržavanje srpskih veroispovednih škola, a ličnim sredstvima opremio je vladičanski dvor.

Nakon smrti patrijarha Germana Anđelića, u novembru 1888. godine, austro-ugarske državne vlasti nisu odmah dozvolile izbor njegovog naslednika ne želeći da patrijaršijski presto bude popunjen u godini obeležavanja 500-godišnjice Kosovske bitke. Narodno-crkveni sabor održan je tek 1. maja 1890. godine i prilikom glasanja za novog patrijarha Karlovačke patrijaršije vladika Georgije Branković dobio je natpolovičnu većinu glasova saborskih poslanika. Car Franja Josif je njegov izbor odmah potvrdio svojim dekretom, a svečano uvođenje u najviši crkveni čin obavlјeno je 11. maja 1890. g. u Sabornoj crkvi u Karlovcima.

Pred novoizabranim patrijarhom je bio težak zadatak da povrati red u crkvi nakon nesrećne vladavine svog prethodnika ispunjene ogorčenim sukobima sa političkim predstavnicima srpskog naroda. Vreme Brankovićeva upravlјanja Srpskom pravoslavnom crkvom i Karlovačkom mitropolijom u Austro-Ugarskoj obeleženo je duhovnom i graditelјskom obnovom, popravkom starih i podizanjem novih manastirskih i crkvenih zdanja, školskih i javnih građevina (posebno su značajna zdanja koje je patrijarh podigao u Sremskim Karlovcima, koja su ovom gradiću dale prepoznatlјiv urbani lik – Patrijaršijski dvor, Bogoslovski seminar, zdanje Srpskih manastirskih pitomaca – Stefaneum i zgrada Crkveno-narodnih fondova, kasnije Bogoslovija), unapređenjem verskog i građanskog srpskog školstva (karlovačka Bogoslovija dobila je u njegovo vreme fakultetsko uređenje, a u fruškogorskom manastiru Hopovu bila je otvorena monaška škola), osnivanjem javnih fondova (iz Fonda sv. Save, koji je patrijarh ustanovio, izdržavan je rad srpskih narodnih veroispovednih škola), pokretanjem štamparije i prvog zvaničnog mitropolijskog glasila („Srpski Sion“) i patrijarhovim ličnim zadužbinarstvom. Svojim sredstvima patrijarh Branković sagradio je školske zgrade u Belom Brdu, Dalјu, Baji, Kulpinu i Santovu, a u Somboru je 1895. g. podigao i opremio kao svoju zadužbinu novo zdanje Preparandije, lepu i elegantnu jednospratnicu sagrađenu u stilu neorenesanse, koja svojim polukružnim pročelјem i danas predstavlјa jedno od prepoznatlјivih arhitektonskih znamenja Sombora. U dobrotvorne svrhe patrijarh je dao preko milion kruna.

Sedamnaest godina njegova upravlјanja Karlovačkom mitropolijom predstavlјalo je, ujedno, vreme iskušenja i teške borbe za očuvanje srpske narodno-crkvene autonomije. Svoj posao patrijarh Georgije Branković obavlјao je časno i, kako beleže savremenici, nosio je svoj krst sa strplјenjem, često nedolično napadan od Miletićevih narodnjaka i radikala Jaše Tomića da je protivnik srpske autonomije ili da je zloupotreblјavao crkvena sredstva, dok su ga, istovremeno, mađarski političari optuživali da održava prisne veze sa Beogradom, Srbijom i beogradskim mitropolitom Mihailom.

O pedesetogodišnjici svešteničke službe patrijarh Georgije Branković je 1905. g. proglašen za počasnog građanina slobodnog i kralјevskog grada Sombora (…udovolјavajući osećanjima svih stanovnika našeg grada i izvanrednom dubokom poštovanju i privrženom poverenju… kao znak večne, prema njemu iskazane, neograničene hvale, dubokog poštovanja i iskrene lјubavi, jednoglasno i s opštim ushićenjem izabrali smo za počasnog građanina… kako, osim ostalog, piše u Povelјi počasnog građanina Sombora, koja je 18. oktobra 1905. g. dodelјena patrijarhu Brankoviću), a „polustoletna radosna godišnjica“ u Srpskoj pravoslavnoj crkvi i u narodu obeležena je dostojno i svečano.

Za sve vreme episkopske i patrijaršijske službe Georgije Branković je nastavio da održava bliske veze sa Somborom, Somborcima i Srpskom učitelјskom školom (posebno blisko prijatelјstvo vezivalo ga je sa pesnikom Lazom Kostićem, kome je dugo pomagao i pružao utočište i na koga je snažno politički uticao). Povodom pedesetogodišnjice svešteničke službe Georgija Brankovića, Laza Kostić je napisao prigodnu pesmu „Branko i vila mu priviđenica“, čiji stihovi povremeno odišu gorčinom i opisuju  nezahvalan patrijarhov položaj u srpskom društvu tog vremena: … Što Branković onaj ote sreći, / to Branković ovaj će nam steći. – / Al’ reci mi, vilo, tako t’ Boga, / ima l’ s kime? Ima li za koga? / Je li narod sav uz njega pristo / ne bi l’ njime svetu bolјe blisto? / Sve vladike jesu l’ mu branici? /  Paze li ga mlađi sveštenici? / Učitelјi, pisci, novinari, / sve što za rod  i prosvetu mari, / je l’ mu sve to na pomoći vilo, / je l’ mu sve to duši desno krilo?, na šta vila odgovara: A što da ti kazujem i slutim? / Bolјe, sinko, bolјe da ućutim.

Patrijarha su odlikovali austrijski car Franja Josif, srpski kralјevi Milan i Aleksandar Obrenović, crnogorski knez Nikola, ruski car Nikolaj, a dobio je i brojna crkvena odličja. U sećanjima savremenika patrijarh Branković je opisan kao impozantna pojava, neusilјen, neizveštačen, dostojanstven, trpelјiv, staložen i miran i pri najgrublјim napadima na njega.

Patrijarh Georgije Branković umro je 17/30. jula 1907. godine u Sremskim Karlovcima, gde je i sahranjen. Iz njegove ostavine, sem ostalih, Srpska pravoslavna crkvena opština somborska i ovdašnja Srpska ženska zadruga dobili su po 5.000 kruna. Osim natpisa na zdanju Preparandije – patrijarhove zadužbine, u Somboru, u kome je Georgije Branković živeo i radio 23 godine, danas nema tragova o ovom znamenitom duhovniku i srpskom narodnom predvodniku na prelazu iz 19. u 20. vek.

Milan Stepanović