SOMBORSKI MASONI (19. I 20. VEK)

Savremeno slobodno zidarstvo utemeljeno je, na starijoj tradiciji, početkom 18. veka (1717) u Engleskoj, kada je nastala Velika loža Engleske, posle čega se širilo i na druge evropske i vanevropske zemlje (Češka, Italija, Švedska, Nemačka, Austrija, Danska, Rusija, Ugarska, SAD, Francuska itd.). U srpskom narodu slobodni zidari ili masoni javljaju se već u drugoj polovini 18. i prvim decenijama 19. veka (mitropolit karlovački Stefan Stratimirović, vladika gornjekarlovački i vršački Josif Jovanović Šakabenta, srpski izdavač u Beču Stefan Novaković, prosvetitelj Dositej Obradović, ugledni Valjevac Aleksa Nenadović, prvi beogradski gradonačelnik Petar Ičko, pesnik Sima Milutinović Sarajlija, najverovatnije i knez Mihailo Obrenović itd.). Prva masonska loža u Beogradu osnovana je 1878. godine.

Na teritoriji Ugarske prva slobodnozidarska loža postojala je još 1749. g. u Brašovu, a 1768. g. i u Pešti. Godine 1773. u Osijeku, geografski bliskom Somboru, osnovana je masonska loža „Budnost“. Ipak, slobodno zidarstvo je na prostoru Habzburške monarhije često bilo pod pritiskom i prismotrom državnih organa, te je procvat doživelo tek krajem 19. veka. Na prostoru Bačko-bodroške županije prva masonska loža osnovana je u Baji, a pouzdano se zna da je postojala 1871. godine.

U Sombor je slobodno zidarstvo prispelo iz Segedina, gde je 1870-tih postojala značajna masonska loža „Arpad“. Godine 1897. u Somboru je osnovana segedinska masonska podružnica (tzv. „venčić“), nazvana „Filantropija“, koja je 1908. g. prerasla u gradsku masonsku ložu „Budućnost“. Somborska podružnica (osnovana 6. februara) svečano je pokrenuta 14. aprila 1897. godine, u kući Viktora Kolara, i imala svoj Osnovni pravilnik. Prvi starešina somborskih masona bio je pravnik i predsednik Suda dr Elek Goždu (kasnije i jedan od osnivača somborskog „Društva Slobodnog liceja“), a podružnica je imala svega osam članova. Među prvim članovima nalazili su se, mahom, Somborci mađarske nacionalnosti – Šoma Rac (profesor i direktor somborske Gimnazije), Erne Žuljević (direktor Trgovačke škole, poreklom Bunjevac), Ištvan Seki, Imre Štajngaser, Lajoš Rajs, Viktor Kolar itd. Narednih godina u članstvo somborske masonske podružnice pristupali su pravnici, lekari, inženjeri, trgovci, profesori, činovnici i zemljoposednici. Među njima se izdvajalo ime dr Jožefa Tima, znamenitog somborskog lekara, naučnika i publiciste.

Jedanaest godina nakon osnivanja somborske masonske podružnice „Filantropija“, 22. novembra 1908. g. osnovana je prva somborska masonska loža nazvana „Budućnost“ (Jövendő). Svi Somborci koji su, kao masoni, bili članovi drugih loža, prešli su tada u članstvo somborske lože, koja je stavljena pod zaštitu Simboličke velike lože Mađarske. Loža je imala svoj Statut, a iste godine kupljena je (za 17.000 kruna) i kuća za prvi somborski masonski hram, koja se nalazila u Pašinom sokaku br. 9 (današnja Ul. Dositeja Obradovića).

Jezgro tek osnovane somborske lože činili su prosvetni radnici – profesori i direktori somborskih srednjih škola, ponajpre Gimnazije i Trgovačke škole (Šoma Rac, dr Adolf Feleš, dr Janoš Duhon, Erne Žuljević, Vilmoš Krump, Isidor Novaković, Karolj Trenčenj i Ištvan Seki), ali i neki gimnazijski đaci (maturanti) poput dr Jovana Joce Laloševića, znamentiog somborskog advokata i političkog predvodnika somborskih Srba, prvog predsednika narodne uprave (vlade) Vojvodine u vreme prisajedinjenja Srbiji 1918. godine. Prvi starešina lože bio je lekar dr Janoš Duhon.

Krajem 1909. g. somborska masonska loža imala je 37 članova, od kojih je 26 bilo iz Sombora, a 11 iz drugih, najčešće okolnih naselja. Somborskoj loži pokušao je 1910. g. da pristupi i mladi profesor ovdašnje Srpske učiteljske škole (Preparandije) Vasa Stajić, kasnije znameniti srpski vojvođanski filozof i pisac, ali je odbijen. Rad somborske lože nije utihnuo ni u vreme Prvog svetskog rata (1914-1918).

Osnivanjem nove države (Kraljevine SHS / Jugoslavije) masonske lože na njenoj teritoriji odvojile su se od prethodnih velikih loža i pristupile su 1919. g. Velikoj loži „Jugoslavija“, čiji je prvi veliki majstor bio beogradski industrijalac Đorđe Vajfert. Dotadašnja somborska loža „Budućnost“, koja je ranije radila na mađarskom jeziku, prešla je na srpski jezik, ali je velika većina slobodnih zidara, koji su bili njeni članovi i pre Velikog rata, nastavila svoje članstvo u njoj.

Ipak, polako se menjao nacionalni sastav, koji su u somborskoj loži ranije prevashodno činili Mađari (katoličke ili judejske veroispovesti), uz svega nekoliko ovdašnjih Srba, pa su, između dva svetska rata, masonskoj loži „Budućnost“ u Somboru većinom pristupali Srbi pravoslavne veroispovesti. Među njima su bili i neki istaknuti intelektualci, poput apotekara Đorđa Đurice Antića, lekara dr prim. Vladimira Crevara, inženjera Branka Čudića, profesora Trgovačke škole Aleksandra Dragina, glavnog fizika Sombora dr Emilijana Grigorijevića, zubnog lekara dr Koste Grgurova, lekara dr Stojana Grgurova, arhimandrita i profesora somborske Preparandije Stefana Ilkića, učitelja Jovana Iskruljeva, profesora Gimnazije dr Milana Jovanovića, lekara dr Dušana Jovića, profesora Gimnazije dr Dušana Jovičića, Stevana Kupusarevića, direktora filijale Banovinske štedionice Bore Kiseličkog, advokata dr Fedora Konjevića, Aleksandra Kovjanića, gimnazijskog profesora Nikole Legatića, Nikole Majstorovića, dr Bratislava Miletića, Petra Mišića, preparandijskog profesora Milorada Ž. Pavlovića,  lekara i upravnika Banovinske bolnice dr Milenka Petrovića, lekara dr Ilije Popadića, biologa Đora Protića, trgovca Kajice Protića, dr Pavla Protića, dr Milivoja Samardžije, Vukašina Savića, učitelja Jovana Slavkovića, dr Kornela Stankovića, Milenka Vrvića, apotekara Samka Vujića i drugih. Među somborskim masonima bilo je između dva svetska rata i Bunjevaca (advokat dr Martin Matić i profesor Trgovačke škole Ivan Matarić), a član somborske lože bio je i učeni jevrejski nadrabin dr Šimon Gutman. Mason je, nakon svog dolaska iz rodnog Sombora, bio i znameniti somborski, vojvođanski i srpski pesnik i književnik Veljko Petrović, kao i mladi somborski gimnazijalac, kasnije profesor i poznati istoričar književnosti Mladen Leskovac.

Godine 1930. umesto kuće u Ul. Dositeja Obradovića, somborska masonska loža kupila je veću kuću u Velikocrkvenoj ulici br. 16 (danas Veljka Petrovića, sadašnji „Magnet“). Povremeno su svoje velike godišnje skupštine (sastanke ili skupove) somborski masoni održavali i u Kristalnoj sali hotela „Sloboda“ (sačuvana je slika dekora sale priređenog tim povodom, iz tridesetih godina 20. veka).

Početkom Drugog svetskog rata (1940) rad masonske lože je zamro, a nakon rata, u novim političkim i društvenim okolnostima, nije moglo biti ni pomisli o obnovi rada masona u Somboru. Takvo stanje potrajalo je još decenijama, sve do početka novog stoleća, a obnova somborske lože “Budućnost” usledila je tokom druge decenije 21. veka.

Uticaj somborskih masona na društveni, privredni, prosvetni i kulturni život grada, krajem 19. i tokom prve polovine 20. veka, bio je izrazit i pozitivan, a mahom je bio neposredno posvećen oplemenjivanju stanovništva kroz kulturu, obrazovanje, umetnost i filozofiju, uz buđenje osećaja solidarnosti, ravnopravnosti i tolerancije među ljudima.

Godine 2014. Somborac Karlo Hameder objavio je knjigu „Somborski sinovi udovice – kratak istorijat slobodnog zidarstva“, koja je u znatnoj meri poslužila kao osnova za nastanak ovog priloga (drugo dopunjeno izdanje objavljeno je u elektronskom obliku 2017. godine).

M. S.