U somborskom franjevačkom manastiru, ustanovljenom 1750. godine na tradiciji ovdašnje franjevačke rezidencije, koja je u Somboru postojala još krajem 17. stoleća, pojavio se, krajem šezdesetih godina 18. veka, franjevac Rok Smendrović (1726-1782), koji se doselio iz Požege u Slavoniji. U višenacionalnom slobodnom i kraljevskom gradu Somboru, pretežno naseljenom Srbima i Bunjevcima, boravio je svega tri godine, a služio je u franjevačkoj crkvi Presvetog Trojstva, dobro poznavajući, osim “ilirskog” i nemački, mađarski i slovački i jezik. Za svega tri godine, koliko je boravio u Somboru, Smendrović je uspeo da uzburka i pomuti ustaljen mir među ovdašnjim stanovnicima, ali i da stekne velik broj kako poštovalaca, tako i protivnika. Fratar Smendrović izazvao je sukob koji je znatno prevazilazio ličnost spomenutog franjevca jer je simbolizovao borbu promenjenog mentaliteta obrazovane crkvene elite i srednjevekovnog “narodu bliskog” stava i sveštenstva, koji su franjevci predstavljali.
Priča počinje decembra 1766. godine. Somborska meštanka Ana Matić godinama je patila od neke neobične bolesti, koju su njeni rođaci smatrali opsednutošću đavolom. Rekli su da, pored zbunjenosti i napada grčeva, neka čudna sila, već je četiri godine sprečava da obavlja sveto pričešće. Očajni rođaci zatražiše pomoć od novopristiglog člana samostana, oca Roka. Vest o njegovim uspešnim isterivanjima đavola u mestima u kojima je služio pre dolaska u Sombor, prispela je sa njim. Smendrović se prvo želeo osvedočiti o stvarnom stanju žene. Već su i uvodne reči egzorcističkog postupka izazvale odgovarajući uticaj. Opsednuta se prvo glasno nasmejala, a kada je sveštenik došao do jačih reči, lice su joj prekrile suze. Sa takvom se silinom bacila na tlo da je bilo nemoguće zadržati je. Izgledalo je da razume latinski: kada je bila izložena blažim rečima, činilo se da se smiruje, ali su jači delovi egzorcizma izazivali grčeve. Izvrnutih očiju, bledog i naduvenog lica odvratila je svešteniku koji se nadvio nad njom na latinskom: “ja sam demon i đavo”, dodavči ironično: “govori brzo!” (cito loquaris). Kako je obred odmicao, znaci su se pojačavali: neprirodni grčevi su joj cedili telo i udove, užasno je škrgutala zubima, grudni koš joj se nadimao, gušila se i kiptela, iz nje se širio užasno neprijatan miris, s vremena na vreme se potpuno opustila i pokazivala znake obamrlosti i nesvesti, nešto nalik smrti, da bi potom iznenada eksplodirala životinjskim urlikanjem, trgajući svoju odeću. Navedeni znaci su nedvosmisleno ubedili kaluđera u opsednutost đavolom. Obred, koji se u međuremenu razvukao na dve nedelje, postao je lokalna atrakcija. Urlikanje opsednute privuklo je veliki broj znatiželjnika. Egzorcizam se u početku izvodio u sakristiji, a potom u crkvi. Dolazili su gradski oci, ovdašnji Bunjevci i Mađari, običan svet, vojnici među kojima je bilo i luteranaca i sve više pravoslavnih Srba. Rok Smendrović je prvo primenjivao zvaničan (rimski) obred, pa se mašio snažnog egzorcizma iz svoje alternativne zbirke raznovrsnog korpusa srednjevekovnog korena: Menghijevog priručnika. Osim svete vodice, koristio je i voštanu medalju koju je posvetio papa (Agnus Dei), jevanđelje Sv. Jovana i druge publikovane svete tekstove, molitve posvećene Devici Mariji, Sv. Franji i Sv. Antunu, posvećen hleb i slično. Palio je posvećeno cveće i biljke da bi dimom njihovim odagnao demone. U svetu vodu bi kapnuo posvećeno ulje i terao ženu da to pije. Koristio je i one posebne egzorcističke tekstove kojima je isterivao đavola metodično iz tela opsednute, navodeći deo po deo tela do u tančine. Žena je tada osećala da je podilazi jeza ili preplavljuje toplota, osećajući jednom vatru, a potom vetar u udovima. Kao da su mravi marširali po njoj. Pod uticajem reči prinude, i sam đavo je otkrivao ponešto. Na primer, na jedvite jade, ali otkrio je svoje navodno ime: zvao se Hasan. Verovatno je bio vodeni demon jer je otkrio da živi u Dunavu. Ana je pre dosta godina jednom prilikom napustila muža i vratila se kod majke, a na putu je, usred kiše psovki, pila vodu iz reke. Zbog greha se u nju uselio đavo. Borba se na kraju završila pobedom somborskog franjevca. Demon je u obliku crne muve napustio telo žene kroz njena usta. Neki su čuli i lom prozorskog stakla na crkvi, ali parčići nisu nađeni. Usta žene su satima nakon toga ostala otvorena i nepomična. Život se polako vratio u nju, egzorcizma se kasnije nije mogla setiti. Kao što rekoše: smirila se.
Priča je počela ovim uspešnim oslobođenjem, a centar joj je spomenuti franjevački isterivač đavola i njegova isceljiteljska, katehistička, propovednička i ispovednička aktivnost. Slučaj fratra koji je pružao tretman opsednutima, kako katolicima tako i pravoslavcima, već sledećeg proleća dospeo je do nadležnih crkvenih vlasti (Kaločke nadbiskupije). Marta 1767. godine, nadbiskupska stolica (consistorium), po prijavi, prvi put istražuje njegovu egzorcističku aktivnost. Crkvene vođe pre svega zanima uloga pravoslavnih vernika. U čitavom nizu pisama, somborski franjevac se bavio dokazivanjem svog postupka. Navodio je da je kod više desetina srpskih žena koje su mu dolazile utvrdio da pate od prirodnih bolesti. Na kraju je vršio isterivanje đavola kod 19 pravoslavnih žena, postigavši spektakularne rezultate kod većine: demoni (za koje navodi preko trideset imena) napuštali su tela u obliku crnih ptica, muva, pčela, vrana i vrabaca. Prekršaj je načinio time što je obred obavljao javno i grupno, na posebno izgrađenom pijedestalu nalik na pozornicu, na kojem su opsednute osobe stajale sa svećom u ruci, a tu su bili i njihovi pomoćnici. Čak su i molitve izgovarane zajednički, na narodnom jeziku (vulgati), u horu, zbog većeg efekta. Jedna osoba od poverenja bila je svedokom skandiranja sledećih uvodnih reči (i sličnih): „Odlazi Sotono, odlazi nečista dušo, neka te uništi patnja Isusova, neka te krv Isusova skrši“. Argumentacija po kojoj je oslobođenje pacijenata (i prisutnih) u mnogim slučajevima rezultiralo njihovim preobraćivanjem u katoličanstvo, pridobilo je crkvene vođe za delatnost franjevačkog egzorciste. Pod kontrolisanim uslovima (na zatvorenom mestu, u prisustvu dva svedoka, sa odobrenjem pretpostavljenog) dozvolili su mu praktikovanje egzorcizma. Kontrolisani uslovi su rezultirali time da se u dokumentaciji o slučaju nalazi više takvih preciznih potvrda po kojima su spomenuti kaluđer i prisutni svedoci nalazili znake (signa) opsednutosti dotičnog pacijenta. Navedeno je više desetina znakova (u toku isterivanja đavola razume i govori latinski; telo mu se zatrgne u neprirodan položaj; „padne u ekstazu“, izvrće oči, dugo plače ili se smeje, naglo se zajapuri ili prebledi, ugleda tajne i skrivene stvari, grozi se svetih predmeta, urla, besni, trga odeću, čupa kosu itd.). Ovi navodi imali su za cilj da ubede crkvene vlasti kako bi odobrile adekvatnu primenu egzorcizma. U maju 1769. godine, nadbiskupskoj stolici je, konačno, dozlogrdila korespondencija, te je sam kaločki nadbiskup Jožef Baćanji naložio da dve navodno opsednute osobe iz Sombora, koje su tada bile pod egzorcističkim tretmanom (muškarca i ženu), prebace u centar nadbiskupije i da obred obave tamo, u Kaloči. Isterivanje đavola su vršili prvo članovi consistorium-a, a potom i sam somborski franjevac Rok Smendrović.
Znaci koji su primećeni pre obreda i u toku njega (iskrivljavanje lica, trzanje, škrgutanje zubima, urlikanje, drhtanje) nisu ubedili skeptične crkvene vođe. Prijateljice dovedene žene svedočile su u prilog njene opsednutosti i izjavile su da se ova, s vremena na vreme, baca na tlo, grči se i izlazi joj pena (pomešana sa krvlju) na usta. Prisutni županijski fizik (physicus) nepobitno je utvrdio da se radi o bolesti, tačnije o epilepsiji. Isti lekar je problem muškarca dijagnosticirao kao nervno oboljenje ili rastrojstvo (maniacus). Za crkveni sud je postalo nepobitno jasno da je opsednutost muškarca prevara onda kada se otkrio način na koji je mogao da razume latinski. Tvrdio je, naime, da ga hvata grč kada čuje molitvu. Stoga su počeli da izgovaraju molitve nad njim, pa su postepeno prelazili u profane sadržaje, ali se muškarac i dalje trzao i grčio. Uzalud je otac Rok objašnjavao da se prevarantstvo đavola ne može otkriti zvaničnim obredima, već samo snažnim rečima. Njegova sumnjiva (superstitiosus) delatnost je konačno dovela do njegovog odstranjenja iz grada i proterivanja iz somborske crkvene opštine i ovdašnjeg franjevačkog samostana.
Uprkos velikom protivljenju i negodovanju gradskih otaca i somborskih vernika, fratar Smendrović je 1769. g. premešten iz Sombora, čime su prestali egzorcistički obredi u gradu.
[Na osnovu istraživanja i teksta mađarskog crkvenog istoričara Daniela Barta, u prevodu Karla Hamedera]
M. S.
