Somborska Karmelićanska crkva Sv. Stjepana kralja (Szent István király) građena je od 1860. do 1902. godine. Nalazi se u parku ispred zdanja Županije, a njena dva prepoznatljiva monumentalna crkvena tornja danas su jedan od arhitektonskih simbola Sombora.
Osim arhitektonskih i umetničkih vrednosti, somborska Karmelićanska crkva poznata je danas po svojim orguljama, koje su najveće u Vojvodini i jedne od najvećih orgulja u okruženju (bile su treće po veličini u nekadašnjoj Jugoslaviji).
Odmah nakon završetka izgradnje zdanja Karmelićanskog samostana (1905), koji se nalazi pored crkve Sv. Stjepana kralja, bratstvo somborskih karmelićana počelo je da prikuplja sredstva za nabavku crkvenih orgulja. Usled Prvog svetskog rata sakupljena sredstva su obezvređena, pa je, nakon rata, početkom dvadesetih godina prošlog stoleća, osnovan Odbor za izgradnju orgulja, a u ponovnom prikupljanju sredstava i u radu Odbora posebno su se istakli tadašnji nastojnik samostana otac Gerard Tomo Stantić (1876-1956), te oci Ambrozije Bašić i Albert Galović (koji je i sam bio odličan orguljaš). Oci Stantić i Galović procenili su da je za nabavku velikih orgulja, koje bi bile saobrazne veličini somborske crkve Sv. Stjepana kralja, potrebno oko 400.000 tadašnjih dinara (prema realnoj današnjoj vrednosti oko 100.000 evra), pa su zamolili uticajnog i uglednog somborskog intelektualca i nekadašnjeg direktora somborske gimnazije dr Ede Margalića (1849-1940), da prisustvuje sastanku predstavnika bratstva karmelićana i šezdesetak najuglednijih i najimućnijih somborskih domaćina rimokatoličke veroispovesti, na kome se raspravljalo o mogućnosti nabavke orgulja.
Dr Margalić je predsedavao ovim skupom, obrativši se prisutnima, kako piše u svojim sećanjima, „na bunjevačkom, mađarskom i nemačkom jeziku“, te je svojim retoričkim umećem uspeo da oduševi prisutne za ideju nabavke orgulja, a ličnim primerom, darujući 2.000 dinara, podstakao je i ostale somborske domaćine da budu izdašni u svojim prilozima za nabavku orgulja. Na dve mermerne ploče, uzidane u unutrašnjem severnom zidu crkve, zapisana su imena najvećih darodavaca za nabavku orgulja: Bačko-bodroška županija (10.000 dinara), Antun Gromilović (7.000), Grad Sombor (5.000), Tobijaš Bošnjak (5.000), Julka Parčetić (5.000), Antun Budimčević (4.500), Antun Tomašić (4.000), Bena Bogišić (3.500), udovica Alfeldi Gedeona (3.000), Pero Jozić (3.000), Šima Jozić (3.000), Karlo Logo (3.000), Jožef Ivanović (2.500), Franjo Parčetić (2.500) i Blaža Raič (2.500), a po 2.000 dinara priložili su: Agrarna banka, Somborska štedionica, Škola časnih sestara iz Novog Sada, Zadružna gospodarska banka, Martin Bogišić, Stipan Bogišić, Bena Bošnjak, dr Bujak Jožef, Marijan Džinić, Pero Džinić, Falcione Lajoš, Farkaš Ferenc, Fernbah Janoš, Firanj Mijo, dr Gauder Ferenc, Ivan Hornjak, Hušvet Ištvan, Hušvet Gizela, Matija Išpanović, Jožika Jozić, Matija Jozić, Joso Kalmar, Ivan Krejninger, Stefan Krištof, Lauer Ana, Bara Lukić rođ. Firanj, udovica Jose Lukića, Stipan Lukić, dr Ede Margalić, Ivan (Markov) Matarić, udovica Ivana Matarića, udovica Pere Matarića, Stipan Matarić, udovica Matrai Žigmonda, Mesaroš Šandor, Nebl Adam, dr Đura Nikolić (pravoslavne veroispovesti), Jožef Palić, Antun Parčetić, Jožika Parčetić, Blaža Pavletić, udovica Počkai Šandora, Veco Raič, Joso Strilić, Imre Strilić, Žigmond Strilić i Tum Adolf. Više priredbi i diletantskih predstava po Somboru i u drugim gradovima, čiji je prihod bio namenjen za nabavku orgulja, priredile su somborske Bunjevke u sklopu svoje Dobrotvorne zajednice Bunjevaka. Potreban iznos za porudžbinu orgulja prikupljen je do 1925. godine, a dr Ede Margalić u sećanjima piše da su prilozi davani brzo i revnosno (ipak, jedan novinski zapis iz marta 1926. g. beleži da za već postavljene orgulje nedostaje još 150.000 dinara kako bi bile potpuno isplaćene).
Orgulje su poručene i izrađene u Salcburgu tokom 1925. godine, u poznatoj fabrici orgulja „Cecilija“ („Cäcilia“) porodice Mauraher (Mauracher), kojom je u to vreme rukovodio Karl Franc Mauraher. Nadaleko znane po svojoj veličini i lepoti, a posvećene Sv. Maloj Tereziji (svetiteljki iz karmelićanskog reda), orgulje u somborskoj crkvi Sv. Stjepana kralja načinjene su prema projektu Jožefa Gejera (1887-1953), profesora liturgike i organologa na konzervatorijumu u Budimpešti, a na osnovu načela Pokreta za reformu izgradnje orgulja dr Alberta Švajcera (1875-1965). Profesor Gejer je dao precizne instrukcije u pogledu intonacije i menzure registara. Somborske orgulje imale su tri manuala i pedale, te ukupno 43 zvučna registra, pomoćne registre, 3.180 svirala ili piskova, kopule (spojnice), valjak za kreščendo (pojačavanje zvuka) i žaluzije (papuča za rebrenice, za III manual), a predstavljale su uspešan spoj nemačkog intoniranja labijalnih svirala i francuskog intoniranja jezičnjaka (piska). Sistem rada je pneumatski (meh je punio električni ventilator firme „Meidinger“ iz Bazela) , a zvuk orgulja bio je pun i istinski veličanstven – od zvuka oluje po moru, do zvuka ptičjeg peva i anđeoskih horova, kako je zapisao jedan očevidac 1926. godine.
Orgulje su blagoslovljene u nedelju, 14. februara 1926. godine, u prisustvu tadašnjeg apostolskog administratora za Bačku, kasnije biskupa, Lajče Budanovića (1873-1958), predsednika Narodne skupštine Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca Marka Trifkovića (1864-1928), velikog župana Bačke županije Milivoja Petrovića i mnogobrojnih rimokatoličkih vernika iz Sombora i okoline. Posle blagoslova održana je svečana misa kojoj je prisustvovao velik broj vernika (u crkvu može da stane i do 3.000 ljudi), ali su mnogi ostali i izvan crkve. Svečanost je trajala tri dana, a drugog dana svečanosti (15. februara) orgulje je kolaudirao znameniti hrvatski orguljaš, kompozitor i akademik, profesor Franjo Dugan (1874-1948), koji je odsvirao šest kompozicija (na koncertu je s prof. Duganom učestvovao i orkestar 51. pešadijskog puka iz Sombora).
Ujedno, Franjo Dugan je napisao i iscrpnu stručnu studiju o somborskim orguljama, objavljenu tokom 1926. g. u četiri nastavka zagrebačkog časopisa za duhovnu muziku „Sv. Cecilija“. Njegov zaključak je da će ove „krasne orgulje“, izvrsnom dispozicijom prof. Gajera, kao i solidnošću izrade, jedrošću zvuka i finoćom intonacije, još decenijama biti najbolja preporuka za majstora koji ih je načinio.
O orguljama u Karmelićanskoj crkvi kasnije se, decenijama, starao otac Vilko Dorotić, orguljaš, stručnjak za organologiju i horovođa ovdašnjih crkvenih horova, koji ima posebne zasluge za temeljnu obnovu pneumatskog sistema ovih orgulja. Crkva je imala svoje stalne orguljaše, ali su povremeno ovde koncertno nastupali i drugi poznati orguljaši, poput već pomenutog prof. Franje Dugana iz Zagreba, Čedomila Dugana iz Zagreba, prof. Janoša Lackovića iz Budimpešte, prof. Andrije Galuna iz Beograda, prof. Janoša Kiša iz Sombora, prof. Miloša Laloševića iz Sombora (kasnije Zagreba), Saše Grunčića iz Subotice i drugih umetnika. Liturgijsku muziku su, svirajući na ovim orguljama, negovali tokom decenija i Ana Veber, Đula Holpert, prim. prof. dr Đerđ Tabori, otac Mato Miloš, sestra Felicija Horvatović, prof. Valerija Utaši i Lidija Tabori-Paleka.
Održavanje i obnova ovako velikih orgulja iziskivali su izuzetno visoke troškove, koje somborska crkva i njeno malobrojno karmelićansko bratstvo, posebno u periodu nakon Drugog svetskog rata, nisu mogli da pokriju, te su orgulje, vremenom, dotrajavale, što je izuzetna šteta kako za muzičku i crkvenu baštinu grada Sombora, tako i šire zajednice. Stoga je podrška adekvatnoj i stručnoj obnovi ovih orgulja svakako jedan od prioriteta u kulturi grada i to ne samo za vernike ove crkve, već i za sve one koji drže do kulturno-istorijske baštine Sombora.
Milan Stepanović
