SOMBORAC – OSNIVAČ MATICE SRPSKE I PISAC PRVOG SRPSKOG GRAĐANSKOG ZAKONIKA (Jovan Hadžić)

Jovan Hadžić, poznat i po pseudonimu Miloš Svetić, srpski književnik, pesnik, pravnik, zakonopisac, istoričar i političar tokom prve polovine 19. veka, rođen je u Somboru, kao sin Nikole Hadžića i Sofije, ćerke Petra Ćirkovića, a kršten je u ovdašnjoj Svetođurđevskoj crkvi 8/19. septembra 1799. godine. Izdanak je imućne somborske trgovačke porodice grčkog porekla. Između 1806. i 1809. g. Jovan Hadžić je u rodnom gradu pohađao Glavnu narodnu školu (tzv. “Normu” Avrama Mrazovića, sa prvim tečajevima za osposoblјavanje srpskih učitelјa), a prema školskom izveštaju iz 1807. g. mladi Jovan Hadžić je već bio u klasi časlovaca, u pripremnom razredu. Do 1811. g. završio je i osnovnu školu na nemačkom jeziku u obližnjim Odžacima. Hadžićeva majka Sofija bila je rođena sestra tadašnjeg vladike bačkog Gedeona (Georgija) Petrovića, nekadašnjeg somborskog arhivara, kasnije profesora Karlovačke Bogoslovije, koji se, nakon smrti Jovanovog oca Nikole (u maju 1812. god.) i preselјenja majke Sofije u Novi Sad (oko 1814), brižno starao o nećaku i nastavio da ga školuje. Šest razreda Karlovačke gimnazije (1811-1817) Jovan Hadžić je završio sa odličnim uspehom, kao i tri razreda više gimnazije u Pešti (1817-1820). Prava je slušao u Pešti (1820-1822) i Beču (1822-1824), a doktorirao je u Pešti 1826. godine. Prema svedočanstvima savremenika, tokom školovanja se naročito odlikovao u grčkom jeziku, klasičnim piscima, mađarskoj književnosti, estetici, fizici, ekonomiji i tehnologiji. 

Iste godine kada je doktorirao, položio je u Požunu (Bratislavi) i advokatsku cenzuru za mađarskog advokata, a u Beču je, kod vojne Apelacije, položio ispit za austrijskog pograničnog advokata. Advokatsku kancelariju otvorio je 1827. g. u Novom Sadu, a između 1831. i 1834. g. bio je advokat Bačke konzistorije (eparhijskog duhovnog suda). Kao jedan od najobrazovanijih Srba svog doba, Jovan Hadžić je dobro poznavao latinski, starogrčki, nemački, mađarski i ruski jezik, a služio se i francuskim, italijanskim i engleskim jezikom.

Još za vreme studija u Beču, Jovan Hadžić je, bezuspešno, pokušao da sa sunarodnicima osnuje društvo koje bi se bavilo objavlјivanjem dela srpskih književnika i pesnika (u to vreme je, u romantičarskom maniru posrblјavanja imena tuđeg korena, svoje radove počeo da potpisuje imenom Miloš Svetić). Nešto kasnije, uz nekolicinu imućnih srpskih privrednika iz Pešte i Budima, Hadžić se našao među sedmoricom pokretača osnivanja fonda i udruženja koje bi izdavalo srpske knjige. Kao najobrazovaniji među njima, on je bio zadužen da sastavi pravila i statut budućeg udruženja. Na sednici od 4/16. februara 1826. g. usvojen je njegov nacrt pravila i osnivačkog akta, kojima je novoosnovanom udruženju predloženo ime „Matica srbska“. Za prvog predsednika ove najstarije srpske kulturne i naučne ustanove, izabran je Jovan Hadžić, a tu dužnost obavlјao je narednih sedam godina.

Od 1830. do 1849. g. Hadžić je bio i direktor Srpske gimnazije u Novom Sadu (čiji je jedan od pokretača, svojevremeno, bio njegov ujak, vladika bački Gedeon), a godinama se (od 1840), sve do smrti, nalazio i na čelu Patronata, koji je upravlјao radom Gimnazije, za čije je održanje, razvoj i odbranu njenog nacionalnog karaktera, uz vladiku Platona Atanackovića, najzaslužniji. U Novom Sadu se 1829. g. oženio Marijom Desančić, iz porodice imućnog žitarskog trgovca, i sa njom je imao tri kćeri (Milicu, Sofiju i Anu).

U dva navrata Hadžić je duže boravio u kneževini Srbiji. Prvi put od proleća 1837. do leta 1840. godine, a drugi put od jeseni 1842. do proleća 1846. godine. U Srbiju je prvi put došao na poziv kneza Miloša Obrenovića kako bi nadgledao i pomogao izradu državnih zakona i propisa, ali i predstojećeg Ustava. Za svoj rad dobijao je 200 srebrnih talira mesečno, a imao je i besplatan stan i ogrev. Hadžić je 1838. g. imenovan za člana Velike ustavotvorne komisije, a nakon donošenja Ustava radio je na zakonima o organizaciji državne i sudske vlasti. Kao dosledan pristalica zakona i prava, inače politički blizak srpskim ustavobranitelјima (njihov učitelј i prorok, kako je zapisano), uz to i neprikriven Karađorđevićevac, ubrzo je došao u sukob sa autoritativnim vladarem Srbije. Nakon Miloševog napuštanja kneževskog trona (1839), Hadžić se posvetio izradi srpskog Građanskog zakonika. Sa izaslanicima Miloševog naslednika, kneza Mihaila Obrenovića, on je 27. jula 1840. g. potpisao ugovor o sočinjavanju Zakonika građanskog za Serbiju, kojim je ugovoreno da će, u roku od dve godine, sačiniti Građanski zakonik, za koji je trebalo da bude isplaćen iznosom od dve hilјade dukata, od kojih mu je hilјadu dukata plaćeno unapred. Hadžić je, potom, napustio Srbiju i vratio se u Novi Sad. U junu 1842. g. Jovan Hadžić je izabran za dopisnog člana tek osnovanog Društva srpske slovesnosti (preteče nacionalne akademije), a nakon izbora Aleksandra Karađorđevića za novog kneza Srbije (2. septembra 1842), već krajem oktobra iste godine ponovo je došao u Srbiju. Ispevao je (26. oktobra 1842) srdačne stihove knezu Karađorđeviću, u kojima se ogledala privrženost novom vladaru, ali još više seni njegovog oca, vožda Karađorđa.

Hadžić je završio pisanje ranije ugovorenog prvog srpskog Građanskog zakonika, i novembra 1842. g. predao ga je knezu Aleksandru, a Zakonik je, nakon određenih manjih prepravki, stupio na snagu, na Blagovesti 1844. godine. Građanski zakonik je predstavljao krunu Hadžićevog pravničkog opusa. Govoreći o značaju njegovog zakonodavnog rada, Slobodan Jovanović, najpoznatiji istoričar srpskog prava, tri decenije nakon Hadžićeve smrti (1899) piše: “U istoriji zakonodavstva Kralјevine Srbije nema može biti još jednog čoveka koji je redigovao tako mnogo, i tako važnih zakona kao Jovan Hadžić. On je pisac Građanskog zakonika, koji, s izvesnim izmenama i dopunama, još važi. I da Hadžić na polјu zakonodavstva ništa više nije uradio, ovo bi samo bilo dovolјno da ga odlikuje mimo sve druge koji su na tom polјu radili. On je pisac organskih zakona, izdatih na osnovu Ustava od 1838, zakona kojima su bile organizovane vlasti, sudska i administrativna, naime zakona o Savetu, o Kneževskoj kancelariji, o Centralnoj upravi, o okružnim sudovima, o Apelacionom sudu… Što se tiče samoga Ustava od 1838, on sadrži u sebi dosta elemenata, koji su iz jednog Hadžićevog nacrta uzeti. Važno je da Hadžićeva radnja na srpskom zakonodavstvu pada baš u ono doba, kada su se u Srbiji stali u većem broju uvoditi pisani zakoni, i zajedno s tim činiti pokušaji da se zemalјske vlasti u savremenom duhu preurede. Najplodniji među radnicima svoje vrste, Hadžić je, ujedno, i jedan od najranijih među njima, i stoga kad, za velikim junacima koji su današnju Srbiju oslobodili, valјa pomenuti one skromnije zaslužnike, lјude od pera i od kancelarije, koji su je organizovali i dali joj tip države – među prvim imenima koja dolaze na um jeste ime Jovana Hadžića”.

U Srbiji je Hadžić ostao naredne tri i po godine. Za to vreme bio je blizak prijatelј sa nekim od najuglednijih srpskih prvaka i spisatelјa, osim ostalih i sa protom Matijom Nenadovićem, sa Gligorijem Vozarovićem, prvim srpskim knjižarem i izdavačem, Lazarom Arsenijevićem Batalakom, tadašnjim državnim savetnikom i istoričarem, Isidorom Stojanovićem, istoričarem, i Aleksom Simićem, ministrom unutrašnjih dela. Tokom boravka u Beogradu, Hadžić je sastavio i ustrojstvo Vrhovnog suda. Bio je, prema trogodišnjem ugovoru sa Državnim savetom (vladom), iz januara 1844. godine, službeni savetodavac za sve zakone i uredbe, sa platom od tri hilјade talira godišnje – najvišom u Kneževini Srbiji nakon plate predsednika Državnog saveta. Posle nesporazuma i sukoba sa uticajnim, ali konzervativnim srpskim političarem i ustavobranitelјom, nekadašnjim ustaničkim vojvodom Tomom Vučićem Perišićem (koji je Hadžića javno krivio za neka zakonska rešenja koja nisu dobro prihvaćena u narodu i koja su bila u suprotnosti sa običajnim pravom, zaklanjajući sebe i druge srpske političare i prebacujući krivicu na pisca zakona), Jovanu Hadžiću je, odlukom Državnog saveta, koju je knez Aleksandar prihvatio, otkazana služba u Beogradu, pa se on, u aprilu 1846. godine, vratio u Novi Sad. Mada mu je isplaćena plata do kraja perioda dogovorenog ugovorom (odnosno do kraja januara 1847. godine), Hadžić je ostao duboko povređen i ogorčen na Srbiju i njene političare, smatrajući ih neblagodarnim i pakosnim (u pismu Gligoriju Vozaroviću, poslatom iz Novog Sada 19. novembra 1846. godine, Hadžić piše kako su obojica želela da ih, kad dođe vreme, pokrije jedna srpska zemlјa, ali da sada smatra da će se jednom pokazati da neblagorodna zemlјa srpska nije dostojna da kosti moje pokriva). Slobodan Jovanović, u svojim zaklјučnim rečima o Hadžićevom zakonodavnom radu, navodi upravo uzroke njegovih nesporazuma sa tadašnjom srpskom političkom elitom: “On [Hadžić] nije bio dubok političar, ni veliki zakonodavac, ali je bio školovan pravnik, koji je znao vrednost zakona, dobrih sudova i uređene administracije. Ma kakvi bili zakoni koje je napisao, on je iskreno želeo da u Srbiji mesto lične vlade zavede vladu zakona. Ustavobranitelјi su branili Ustav, ne što im je bilo do Ustava, nego što im je Miloš bio dosadio. Hadžiću, naprotiv, bilo je baš do Ustava. Zajedno sa Božom Grujovićem i Dimitrijom Davidovićem, on spada u red onih istina naivnih, ali dobronamernih Srba iz Austrije, koji su u naš politički život prvi uneli ideju o pravu, i pokušali da od jedne zemlјe još primitivne, s patrijahalnim pojmovima i hajdučkim naravima, načine modernu državu”.

Po povratku u Novi Sad (za čijeg je gradskog senatora Hadžić bio izabran još 1835. godine), nastavio je da radi kao upravitelј Srpske gimnazije. Bio je poslanik na svim srpskim crkveno-narodnim saborima od 1842. do 1865. godine. U ugarskom Državnom saboru u Požunu bio je 1847. g. novosadski zastupnik, a na Majskoj skupštini u Sremskim Karlovcima 1848. g. predstavlјao je novosadsku Srpsku pravoslavnu crkvenu opštinu. Uticaj Jovana Hadžića na društveni život Srba sa obe strane Save i Dunava bio je u tim godinama veoma izražen, a u jednom kasnijem pismu svojoj ženi Mariji on se seća tog vremena kad je naša kuća bila središte, gde su se knjaževi, popečitelјi, mitropolit i episkopi, sovetnici i starešine srpske kretali, pomoći i saveta tražili za blago i napredak roda i otačastva srpskog!

Posle bombardovanja Novog Sada, u julu 1848. godine, Hadžić je ponovo prešao u Beograd. Vratio se nakon kraha Mađarske građanske revolucije 1849. godine, ali je odbio da primi dužnost gradonačelnika Novog Sada. U leto iste godine, postavlјen je za zastupnika ministarskog komesara za sudsko uređenje Vojvodstva srpskog i Tamiškog Banata. Iste godine postao je i predsednik novosadske Srpske čitaonice. Kada je, u leto 1850. godine, ustrojena organizacija zemalјskih sudova u Vojvodstvu, Jovan Hadžić je postavlјen za predsednika Zemalјskog suda u Novom Sadu, čija se nadležnost prostirala na srednju i donju Bački, kao i na Srem. Godine 1851. g. bio je imenovan i za novosadskog kralјevskog komesara. Tokom 1853. g. proputovao je Italiju, Francusku i Nemačku, a penzionisan je 1854. godine.

Za mladosti Svetozara Miletića, budućeg predvodnika vojvođanskih Srba, Hadžić je bio njegov pokrovitelј (Miletić ga je, svojevremeno, nazivao svojim najvećim blagodatelјom i dobroželјatelјom i prvim mentorom i savetopodatelјem), kasnije prisan prijatelј i kum, da bi, krajem pedesetih i početkom šezdesetih godina 19. veka, između njih došlo do zahlađenja, zatim do razmimoilaženja i, na kraju, do otvorene omraze (neuspešno su pokušali da ih pomire uticajni srpski političari Ilija Garašanin i Jovan Ristić). U osnovi ovog sukoba nalazio se Hadžićev konzervativizam i privrženost crkvenoj jerarhiji, nasuprot liberalizmu i revolucionarnom zanosu Miletićevom, ali i borba za politički uticaj i prvenstvo.

U svom književnom, posebno pesničkom opusu, pripadao je krugu klasicizma, koji je utemeljio Lukijan Mušicki, ali je poznavao i srpsku narodnu poeziju, pa je u njenom duhu prevodio Vergilija i Horacija. Vremenom je načinio prelaz od strogog klasicizma u pravcu novije nemačke književnosti i narodne poezije. Uz obiman i plodan književni rad Hadžić je godinama sarađivao u srpskim časopisima, listovima i almanasima svog vremena. U Letopisu Matice srpske (čiji je urednik bio, nakon smrti osnivača i prvog urednika ovog časopisa Đorđa Magaraševića, u sedam brojeva izašlih od 1830. do 1832) objavio je, između 1825. i 1867. godine, 69 radova (pesama, prevoda, jezičkih rasprava, istorijskih priloga i prikaza). U „Golubici“, najbolјem srpskom almanahu prve polovine 19. stoleća, koji je objavlјivao Grigorije Vozarović u Beogradu, Hadžić je uredio pet svezaka izašlih od 1839. do 1844, a u njima je objavio i 48 radova (pesme, prozu, prevode, priloge iz istorije i prava). Hadžić je 1864. g. u Novom Sadu bio i urednik deset svezaka časopisa „Ogledalo srbsko“. Svoje radove objavljivao je u brojnim srpskim časopisima tog vremena, osim ostalog i svoje prevode klasičnih pisaca evropske kulture – Homera, Horacija, Cicerona, Vergilija, Nepota, Marcijala, Šekspira, Getea i Šilera (Horacije i Gete su, uz Lukijana Mušickog, bili pesnički učitelјi Hadžićevi). Godine 1840. preveo je i najznačajnije delo stare ruske književnosti „Slovo o polku Igoreve“. Hadžićeva dela prevođena su na ruski, češki i mađarski jezik.

U jeku borbe između pristalica starog i novog pravopisa Jovan Hadžić se opredelio za slavenoserbsku azbuku i pravopis, što je predstavlјalo povod za desetogodišnju oštru polemiku sa Vukom Karadžićem. Kako su obojica bila žustra u odbrani svojih načela, polemika je povremeno obilovala neodmerenim rečima, pa i uvredama. Hadžić je branio svoje stavove čestim „utucima“, na koje je samouk, ali vispreniji Vuk odgovarao kratko i oštro. Hadžić je bio nešto odmereniji i trpelјiviji od Vuka, koji je umeo da pretera u oštrini i da naučnu prepirku prebaci na lični obračun. Polovinom četrdesetih godina 19. stoleća Vuk je dobio snažnu podršku srpske književne omladine (Đure Daničića, Branka Radičevića, Jovana Subotića, Jovana Đorđevića, pa i crnogorskog vladike Petra II Petrovića Nјegoša), čiji vrhunac predstavlјa objavlјivanje znamenite Daničićeve  filološke studije „Rat za srpski jezik i pravopis“, koja je predstavlјala Hadžićev konačan poraz i pobedu reformatorske struje okuplјene oko Vuka.

Hadžić je u godini preselјenja Matice srpske iz Pešte u Novi Sad (1864) ponovo, istina kratko, bio na čelu ove ustanove, čiji je nekada bio osnivač i prvi predsednik. Posle toga, sve do 1867. godine, bio je potpredsednik Matice srpske, u vreme kada je njen predsednik, po drugi put, bio vladika bački Platon Atanacković. Istovremeno je, 29. jula 1864. godine, izabran i za dopisnog člana Srpskog učenog društva iz Beograda. Bio je i dopisni član Austrijskog muzeja, a odlikovan je i carskim ruskim ordenom reda Sv. Vladimira.

Pred kraj Hadžićevog života, Matica srpska je, početkom 1867. godine, zatražila od njega, kao svog osnivača i prvog predsednika, portret kojim bi ukrasila društvenu dvoranu. Hadžić je tada kod slikara Pavla Simića poručio tek nešto izmenjenu kopiju svog portreta, koji je 1854. g. naslikao Novak Radonić. Matica je u posed ovog Hadžićevog portreta došla tek posle njegove smrti i svečano ga je otkrila 31. maja 1869. godine, kada je o Hadžićevim zaslugama za Maticu govorio Jovan Subotić, zahvalivši Hadžićevoj udovici na gotovosti kojom je lik svog muža društvu ustupila.

Jovan Hadžić je umro u Novom Sadu, 22. aprila / 4. maja 1869. godine, gde je i sahranjen.

Milan Stepanović