Veze Laze Kostića sa Somborom potiču još iz njegova detinjstva. Dve starije sestre njegove majke, njegove tetke Marija i Katarina, devojaštvom iz bogate trgovačke kuće Jovanovića, udale su se u ugledne somborske porodice. Marija se udala za Petra Mihajlovića i bila je mati poznatih narodnih dobrotvora i zadužbinara Nikole-Nike Mihajlovića [1811-1895], doktora prava i preparandijskog profesora, kasnije advokata, velikog župana i visokog državnog sudskog činovnika (predsednika vrhovnog suda Ugarske), i brata mu Đorđa-Đoke [1813-1895], trgovca i veleposednika). Katarina se udala za Jovana Atanackovića, rođenog brata vladike Platona Atanackovića (bila je to Lazina „majka“ Kata, koja je, kao udova, vodila domaćinstvo svog brata i Lazinog ujaka Pavla Jovanovića i koja je, nakon smrti svoje najmlađe sestre i Lazine majke Hristine, preuzela staranje o malom Lazi; za nju je Laza kasnije zapisao da je bila vrlo umna starica, iako bez naučne spreme i retka žena koja je zaslužila da o njoj napiše knjigu, ili barem jedno poglavlje; udova Katarina Atanacković je 1828. g. bila zapisana u popisu somborskih posednika kao vlasnica 28 starih jutara oranica i senokosa koji su se nalazili u ataru obližnjeg salaškog naselja Ivanovo selo, odnosno Lenija, vinograda od 2.300 kv. hvati i kuće u gradu).
Kada je 1849. g. srpska vojska zauzela Sombor, koji je tokom Mađarske revolucije pet puta prelazio iz mađarskih u srpsko-austrijske ruke i obratno, jedan od vojnih zapovednika šajkaškog bataljona koji je tad boravio u Somboru bio je i Kostićev otac Petar (1802-1877), graničarski oficir, rodom iz Kovilja (u svojim rukopisnim dopunama Vukovom „Rječniku“ Laza Kostić je zapisao i pesmicu koju su devojke pevale njegovom ocu kad je bio kaplar oko 1820: „Kostić Pero, kačket ti na jero“).
U svojim uspomenama iz detinjstva, objavljenim 1885. g. u cetinjskim listovima „Crnogorka“ i „Zeta“, Laza Kostić beleži kako je tad, kao osmogodišnji dečak, došao u Sombor:
„Jedanak dođe glas da su Srbi potisnuli Madžare na sve strane, da ih živo gone pred sobom, i da su Šajkaši već zauzeli Sombor, gdje je sad zapovjednik moj otac. Mi odmah krenusmo put Sombora, ujko, majka (tetka Kata), ja i sestra mi Katica, djevojče od svojih petnaest godina. Htjedosmo pohoditi oca i vidjeti se sa rodbinom, koje imađosmo dosta u Somboru. Uljegosmo u kuću mojih rođaka ili, kao što se tamo kaže, braće od tetke, jer matere nam bjehu sestre, Nikole Mihajlovića (poznatog pravnika, sad predsjednika velikog suda, kraljeve table u Budapešti) i brata mu Đorđa.
Njeki dan, za objedom, dođe na red pečenje. Doniješe pečenje, čini mi se gusku sa salatom. Ja izvadim pečenje; stadoše me nuditi salatom znajući da mi je mila.
– Neću!
– A što? Vidiš kako je lijepa, zelena?
– Zato baš neću.
– Što zato?
– Zato mi baš nije mila što je zelena.
– A što ti smeta što je zelena?
– Zeleno je madžarsko. Nosi dalje! Neću!
Toliko sam bio već obaviješten u savremenoj eraldici, da sam znao da se madžarska trobojka razlikuje od srpske tim što mjesto crvenog ima zeleno.
Svi se grohotom nasmijaše, ostaviše i objed, poustajaše od stola i jedva dođoše k sebi od teškoga smijeha. Ja bih pak mirno dalje griskao batak; samo bih pokatkad poprijeko pogledao na smjehače, ljuteći se u sebi i potpuno uvjeren da su svi te mi se smiju, ako ne baš madžaroni, al’ jamačno nedovoljno Srbi.
Proljetos, kad sam bio u Somboru kod „braca-Đoke“, sjetio se on pri jednom objedu tog događaja, i još sad, skoro poslije četrdeset godina, slatko se nasmijao mome tadašnjem dječijem srbovanju.“
Mada nema razloga za sumnju u ovu Kostićevu priču iz vremena Mađarske revolucije, postoji u njoj nekoliko nejasnoća. Iz nastavka Kostićevog zapisa sledi da se u vreme njegovog povratka iz posete ocu u Somboru, vodila bitka između Srba i Mađara kod Bajmoka (poznata bitka u blizini kaponjske čarde, na putu između Bajmoka i Subotice, rešena je u mađarsku korist 5. marta 1849. g.), pa može da se zaključi da je on u Sombor došao u vreme prve srpske uprave gradom, između 11. februara i 30. marta 1849. godine, ali to nije vreme kada je mogla da se odigra šarmantna pričica sa salatom jer je u to doba godine još nije bilo u baštama, niti za stolovima. Kostićev otac Petar tad nije bio vojni zapovednik Sombora, kako se provlači kroz neke biografske podatke (to su pri prvom srpskom osvojenju grada bili kapetan, kasnije major Dimitrije Stejin, a posle njega major Aleksandar Blanuša), niti o njemu ima tragova u dosta obimnoj izvornoj arhivskoj građi iz vremena prve srpske uprave Somborom u doba revolucije, ali je sasvim moguće da je bio jedan od vojnih zapovednika Šajkaškog bataljona, koji je tad bio stacioniran u gradu i kome su somborski Srbi, u znak zahvalnosti, darovali vezenu zastavu.
Bliske rodbinske veze sa uglednom somborskom porodicom Mihajlović Laza Kostić je predano i do kraja održavao, bez obzira što su mu braća Nika i Đoka bila starija skoro tri decenije od njega (Laza je bio najmlađe dete svoje majke, koja je, takođe, bila najmlađa u svojoj porodici, pa otud tolika razlika u godinama). Sve do svog preseljenja u Sombor odsedao je u njihovoj prostranoj prizemnoj kući, na početku Velikocrkvene ulice, kad god bi ga putevi naveli ovamo, a to je bilo često, barem jednom godišnje (kasnije je na mestu ove kuće, zaveštanjem braće Mihajlović, podignuta prostrana jednospratnica srpske osnovne škole, koja je nosila njihovo ime). Prilikom vidovdanske proslave u Somboru 1885. g. novinar zagrebačkog srpskog lista „Srbobran“ Manojlo Đorđević Prizrenac (potpisan pseudonimom Iksion) bio je smešten u kuću Đoke Mihajlovića, za koga je, u putopisnoj knjižici „Sitnice i krupnice sa puta od Zagreba do Sombora“, zapisao: Taj, dok je bio mlađi, zacijelo je bio momak od oka, kao pravi – Somborac. E, što će te, i ne može da bude drugojače u rodu našeg dičnog pjesnika Laze Kostića! Naš čika Đoka je njegov prisan rod… Opisujući salaš Đoke Mihajlovića (koji se nalazio na putu za Bezdan), zagrebački novinar je zapisao da, istina, nije gospodski „letnjikovac“, – ali je ovđe veoma ugodno, i – kad je naš Laza Kostić mogao tu da prosjedi mjesec dana, – onda možete misliti da nije koješta!
U Sombor je Laza Kostić, kao učenik i student, dolazio i boravio u predasima svojih putovanja između Novog Sada, gde mu je, po odlasku iz vojne službe, živeo otac, i Budima i Pešte, gde se školovao u nemačkoj gimnaziji i na studijama prava. Ovde je, kako se vidi, još kao mladić ispisivao prve stihove, pa na kraju Kostićeve lepe mladalačke lirske pesme „Sve što mi je rekla…“, objavljene u stotom broju Matičinog Letopisa 1860. godine, stoji beleška: U Somboru, 1859. Pri dolascima u Sombor mladi Laza Kostić je posećivao i ovdašnju Srpsku čitaonicu.
Somborac je, trogodišnjom pisarskom županijskom službom, bio i Lazin omiljen novosadski gimnazijski profesor Jovan Đorđević (1826-1900), koji ga je, kada je o Jovandanu 1856. g. od mladog Kostića primio stihovanu imendansku čestitku na nemačkom jeziku, pohvalio za valjanost pesme, ali i prekorio za zapostavljanje maternjeg jezika (lepo je znati tuđe jezike, ali svoj zanemariti, to je sramota i grehota), preporučivši mu da čita srpske narodne pesme. Prihvativši prekor profesora (koji mu je u Novom Sadu predavao istoriju, geografiju, nemački i latinski i bio mu je razredni starešina u trećem razredu), mladi Laza Kostić počeo je da čita Vukove narodne pesme i da se vežba u pisanju svoga jezika. Jovan Đorđević je 1858/59. g. kratko bio urednik samo tri broja Letopisa Matice srpske, ali su to bila baš ona tri broja u kojima su objavljene prve pesme i prevodi mladog Laze Kostića. Sa svojim nekadašnjim profesorom Laza Kostić je nastavio prepisku i za vreme peštanskih studija, pa mu novembra 1863. g. piše u Sombor, završavajući pismo pozdravom rodovima i znancima mojim u Somboru… ali tek onima, koji sami dođu po njega. O (ne)mogućnosti pozorišnog izvođenja Kostićeve tek napisane i još neobjavljene drame „Maksim Crnojević“, Jovan Đorđević mu je, početkom decembra 1863. godine, odgovorio iz Sombora.
O Kostićevim mladalačkim prevodima odlomaka iz Šekspirovih drama „Romeo i Julija“ i „Ričard III“ prvi je, u 101. knjizi Matičinog Letopisa iz 1860. godine, pisao Somborac Nikola Lugumerski (1837-1875), tada mladić iz kruga „Preodnice“ – znamenitog književnog društva srpske omladine – kasnije pravnik, gradski senator i somborski poslanik na Karlovačkom saboru 1874. godine, a neko vreme i upravitelj somborske Srpske čitaonice. Sud Lugumerskog o Kostićevom prevodu, u članku „O najnovijim prevodima engleskih pesnika na srpski jezik“, bio je povoljan i pohvalan, a Laza Kostić je, po njemu, bio dorastao poslu kojeg se prihvatio i uspeo je da sačuva izvoran Šekspirov duh i smisao kako u celosti, tako i u pojedinostima (Kostićevi mladalački prevodi Šekspira bili su pesnički razigrani, ali, zapravo, prilično nevešti i slobodni, rađeni, besumnje, i na osnovu postojećih nemačkih prevoda). Ocena Lugumerskog, mada povoljna, nije, sasvim sigurno, bila i dovoljno merodavna jer nije u Srba tad bilo pravih znalaca engleskog jezika koji bi bili dorasli tom poslu, a Lugumerski je engleski učio u Pešti, gde i Laza Kostić, samo što je bio četiri godine stariji i iskusniji (engleski se u mađarskim gimnazijama i na studijama učio pre nego bilo gde u Evropi, svakako i kao posledica engleske podrške mađarskoj revoluciji 1848. g. i posebne međusobne naklonosti engleske i mađarske aristokratije). Stevan V. Popović, kasnije dvorski savetnik i upravnik Tekelijina zavoda, sećaće se, kada bude govorio o već pokojnom Lazi Kostiću, da je gledao i slušao kako se on živo prepire sa oštroumnim Somborcem Nićom Lugumerskim, izvrsnim poznavaocem Šekspirovih drama oko razumevanja tih drama u engleskom jeziku.
U vreme studija Laza Kostić je započeo prijateljstvo i učestalu prepisku sa mladim somborskim političkim prvakom Nikolom-Nikom Maksimovićem (1840-1907), kasnije dugogodišnjim somborskim poslanikom u Ugarskom saboru i na srpskim crkvenim karlovačkim saborima, obrazovanim, lucidnim i slavnim govornikom zbog čije su naočitosti i omiljenosti mlade Karlovčanke i Somborke pevale: Bela suknja rokoko, / Ne ljubi me bilo ko, / Već me ljubi srpska dika / Maksimović Nika. Sa njim će u bliskom prijateljstvu ostati duže od četiri decenije (prva njihova sačuvana prepiska potiče iz 1863. godine, a sa Sveslovenske etnografske izložbe u Moskvi Kostić mu juna 1867. g. u Sombor šalje pismo sa stihovanim početkom: Niko, diko, ko bi te doviko!), a nakon što Nika Maksimović napusti Svetozara Miletića i postane jedan od predvodnika krila notabiliteta, i Laza Kostić će se udaljiti od svog nekadašnjeg političkog predvodnika. Kada 1872. g. na pet meseci dopadne peštanskog zatvora, Laza Kostić šalje uputstva Niki Maksimoviću o koracima koje je potrebno preduzeti kako bi bio oslobođen. Susretali su se, često, u Somboru, Novom Sadu ili Pešti (u pismu iz Pešte, januara 1874. godine, Laza Kostić piše Niki Maksimoviću: Ne mogasmo preko Sombora zadocnivši se. – Ti dođi odmah, ako ti je ijole moguće, jer spremamo zajedničku akciju…).
Istovremeno, u Pešti se Kostić družio sa Nikinim starijim bratom Đorđem (1838-1881), budućim uglednim somborskim lekarem, za koga se 1866. g. udala Kostićeva sestra Olga, devojaštvom Lalošević, kao i sa Somborcem Đorđem Đurom Vukičevićem (1838-1910), docnije istaknutim pravnikom i političarem (o stogodišnjici Save Tekelije Vukičević je, 1861. g. u Novom Sadu, recitovao prigodne Kostićeve stihove posvećene ovom velikom srpskom zadužbinaru i dobrotvoru; Laza je Đuru Vukičevića 1863. g. u prepisci nazivao nadimkom „Babuška“, čija je, kako piše, fikcija bila neostvarena Kostićeva ženidba glumicom Jovankom Kirković).
U svojim pismima Niki Maksimoviću Laza Kostić pozdravlja i prijatelja Justina Konjovića (1836-1896), gradskog „mernika“ ili zemljomera, obrazovanog zemljoposednika i jednog od najimućnijih Somboraca tog vremena, sa čijim će sinom Davidom prijateljevati u Somboru četvrt veka kasnije (Justin je bio deda, a David otac slikara Milana Konjovića).
Na kraju, u Somboru je kao upravitelj Niže gimnazije bio i Kostićev prijatelj Kosta Radulović, kome je Kostić 1870. g. bio dever u svatovima. Tu ga je prvi put videla i zaljubila se u njega tada 22-godišnja Somborka Julijana Palanački, rekavši svojim prijateljicama da će se ili udati za Lazu Kostića, ili se neće udavati uopšte. U svojoj nameri je uspela, ali nakon puna četvrt stoleća upornog čekanja.
Milan Stepanović
