SALAŠKO NASELJE BUKOVAC

Bukovac je salaško naselje koje se nalazi jugozapadno od Sombora. Sa imenom Vukovacz nekadašnja pustara je najranije zabeležena početkom poslednje decenije 17. veka, kao fiskalna (komorska) pustara, sa deset forinti godišnjeg prihoda. Nikola Vukićević, u svojoj poznoj povesnici grada, pisanoj početkom 20. veka, navodi da se atar Bukovca, svojevremeno (verovatno još u vreme turske uprave), prostirao sve do Gajske šume, odnosno do naselјa Vranješ, Bokčinović i Apatin. O nekadašnjem stanovništvu pustare Bukovac svedoči i prezime Utka Bukovčanina, zapisanog na popisu komorskih stanovnika Sombora 1728. godine.

Godine 1702. Bukovac (Bukovac) je zapisan kao nenaselјena pustara na spisku 28 pustara dodelјenih somborskim graničarima, u čijem će posedu biti i 1720 (Bukovacz), 1722 (Pukovacs), 1736 (Bukovacz) i 1740. godine (Bukovaz). Somborski graničari su, prema tužbi kneza susedne Prigrevice, oko 1726/27. g. zauzeli i one delove pustare Bukovac, koji su pripadali tom komorskom selu. Na proceni vrednosti nekih somborskih vojničkih pustara za period 1738-1741. godine, Bukovac (Bukovacz) je procenjen na 8.110 forinti, sa 405 forinti i 30 krajcera godišnjeg prihoda. U opisu Bukovca (Prædium Bukovacz) koji je 1746. g. načinio komorski administrator Franc Jozef Redl, zapisano je da je pustara udalјena od Sombora pola časa, da njoj postoji crkveno mesto (locum ecclesia), kao i tekuće i stajaće vode. Na Bukovcu je moglo da se nastani 50 domaćina (coloni) i da bude zasejeno 300 njiva jesenjih, a 160 njiva prolećnih useva (po 40 njiva ječma, zobi, prosa i kukuruza). Pašnjaci su mogli da ishrane 300 grla stoke, a livade su davale 450 plastova sena. Procena godišnjih prihoda i ukupne vrednosti bila je istovetna kao i za period 1738-1741. godine (405 forinti i 30 krajcera, odnosno 8.110 forinti).

Na mapi inž. Antona Kaltšmita iz iste godine, Bukovac (Bukovatz) je označen sa rednim brojem jedan i nalazio se jugozapadno od Sombora, sa ucrtanim salašima. Atar Bukovca graničio se na severu s komorskom pustarom Mali Milićić (Šikara), na istoku s gradskom teritorijom Sombora, na jugoistoku s komorskom pustarom Petoševo, na jugu sa komorskom pustarom Mali Brestovac i na zapadu s komorskom pustarom Runjan.

Prvi popis posednika (zemlјe, salaša i marve) u ataru Bukovca sačinjen je 1747. godine, kada je ovde zapisano 27 somborskih srpskih graničara, sa prezimenima: Čonić, Devanić, Galetin, Hadnađev,  Jurkovac, Karalić, Koperčić, Kulјanski, Kunić, Lazin (kasnije Lazić), Lutka (kasnije Lutkić), Mijin (kasnije Mijić), Milankov[ić], Mirosavlјev, Radovančev, Starčev, Sudarić, Šarčević, Šijak, Šlјukić, Topolski i Vojkić. Posle elibertacije ovde će biti nastanjene i somborske srpske porodice Brbaklić, Bukalov, Gajin (Gajić), Janjatović, Jurkov, Kovačić, Nastasić, Sredojev, Veselinović (kasnije se beleže sa prezimenom Dedić) itd.

Bukovac (Bukovacz) se 1749. g. nalazio među 11 pustara koje su dodelјene teritoriji slobodnog i kralјevskog grada Sombora.

Atar Bukovca prostirao se 1763. g. na 924 stara jutra, posle čega je ovoj pustari pripojen atar susedne pustare Petoševo, kao i delovi atara nekadašnjih pustara Mali Brestovac i Runjan, pa je površina Bukovca 1826. g. iznosila 3.165 starih jutara i 630 kv. hvati, a u tom zbiru se, sa 973 stara jutra i 1.515 kv. hvati, nalazila i velika gradska hrastova šuma, posađena šezdesetih i sedamdesetih godina 18. veka. U ataru Bukovca razvilo se delimično ušoreno salaško naselјe, sa nekoliko pojedinačnih porodičnih mikrosalaških skupina.

Katastarsku mapu Bukovca (Mappa Geometrica Praedii Bukovacz – Liberae Regiaeque Civitati Zombor incorporati), veličine 120 x 94 cm, načinio je 1826. g. gradski geometar Petar Aradski, a uz mapu je postojao i precizan spisak vlasnika poseda na Bukovcu, razvrstan prema broju parcela (zbirni pregled svih vlasnika sadržan je i u knjizi premera zemljišta iz 1828. godine). Atar Bukovca se, prema katastarskoj mapi, prostirao na 3.165 starih jutara (lanaca) i 630 hvati, od čega je Bukovačka šuma zauzimala 973 jutra i 1.515 hvati, pojedinačni posedi građana Sombora i stanovnika salaša zauzimali su 2.073 jutra i 426 hvati (sa posedom od osam jutara i 356 hvati koji je pripadao rimokatoličkoj crkvi i posedom od jednog jutra i 20 hvati koji je pripadao bukovačkoj osnovnoj školi), Francov kanal je zauzimao 47 jutara i 485 hvati, reka Mostonga sa Svetoivanjskim pašnjacima (u narodu zvanim „Jozin gat“) 43 jutra i 50 hvati, prazno gradsko zemljište obuhvatalo je tri jutra i 1.060 hvati, put za Apatin i Kupusinu 16 jutara i 403 hvata, a put za Sentivan (Prigrevicu) 8 jutara i 689 hvati.

Nakon što su u vreme Mađarske revolucije, srpske trupe, u februaru 1849. godine, ušle u Sombor, u gradu i po salašima načinjen je spisak srpskih žitelja radi regrutovanja u somborsku narodnu gardu i redovnu vojsku. Na Bukovcu je tada zabeleženo 112 srpskih domaćinstava, iz kojih su regrutovana 74 muškarca (među njima je bilo 19 dobrovoljaca – najviše među svim somborskim salašima). Među popisanim bukovačkim domaćinima zabeleženo je 15 kuća Mijića, po devet kuća Čonića i Dedića, po osam kuća Lutkića, Mirosavljevih i Sredojevih, po sedam kuća Galetina, Karalića i Kunića (dve kuće Kunića bile su zabeležene i sa sekundarnim prezimenom Subašić), po pet kuća Brbaklića, Janjatovića i Kovačića, četiri kuće Šljukića (zabeleženih kao Šljukin), tri kuće Nastasića, dve kuće Bukalovih i po jedna kuća Alparskih, Cvešića, Gajića, Jurkovih, Lazića, Markovića, Mikovića, Milostražića, Sudara i Žarkovačkih.

Prilikom merenja udaljenosti somborskih salaša od grada 1875. g. Bukovac je bio udaljen od Gradske kuće u Somboru 7/8 austrijskih milja ili oko 6,6 kilometara.

Među srpskim dobrovoljcima u Prvom svetskom ratu bili su i Bukovčani: Obrad (Ilije) Dedić, Žarko (Lazara) Dedić, Nikola (Jovana) Galetin, Boško (Vojina) Janjatović, Milorad (Bože) Janjatović, Mitar (Bože) Janjatović, Aleksandar (Rade) Karalić, Nikola (Mladena) Karalić, Dragoljub (Toše) Mijić, Dragutin (Joce) Sredojev, Vojin (Sekule) Sredojev, Markо (Nikole) Lazić i Lazar (Miše) Šljukić.

Bukovac je prvo salaško naselje kraj Sombora koje je dobilo školu. Ugovor sa Magistratom grada o otvaranju škole potvrđen je 1815. godine, a iste godine je sklopljen i ugovor o pozajmici za podizanje školske zgrade. Srbizovan Grk Georgije Mađarjanoš (zapravo Makarijanos) pozajmio je Bukovčanima u tu svrhu 1.500 forinti. Nastava u školi počela je iste godine, a prvi učitelji bili su Sava Jovanović i Sava Popović. U školi su učeni bukvar, časlavac, račun, gramatika i psaltir. O izdržavanju škole i redovnom odvijanju nastave brinuli su Bukovčani Petar Brbaklić, Gavrilo Mijić i Josif Kovačić, zbog čega je Uroš Nestorović, poznat pedagog i vrhovni školski nadzornik veroispovednih pravoslavnih škola u Ugarskoj, zahtevao od somborskog Magistrata da ih pohvali i uvažava. Nikolaj Šimić, somborski kapetan, advokat i pisac jedne od najstarijih knjiga logike u Srba (objavljene u dva dela 1808. i 1809), poklonio je 1816. jutro zemlje za izdržavanje učitelja na Bukovcu. Stara školska zgrada izgorela je 1836. godine, ali nastava se odvijala i dalje. Podaci o školi postoje iz 1839. g. (verovatno je dotle sazidana nova školska zgrada), te iz 1852. godine, kada su se Bukovčani obavezali da će je izdržavati sopstvenim sredstvima. Školske ispite je 1859. g. pred nadzornikom polagalo 79 učenika i učenica, od kojih je 56 redovno pohađalo nastavu (u čemu su revnosnije bile devojčice). Zgrada Škole popravljena je 1870. godine, a 1876. g. kupljena je za 300 forinti nova kuća namenjena za školski prostor, sa okopom u kome je planirano da bude voćarska škola. Nova školska zgrada je sagrađena i osvećena 1885. godine. Zabeležen je i podatak iz 1886. g. da su bukovački đaci na ispitima pokazali više znanja nego njihovi vršnjaci u gradu.

Na Bukovcu, sve do kraja dvadesetih godina 20. veka, nije bilo kapelice, ali je postojala bukovačka „vodica“, sa bunarom i krstom. Po predanju, na mestu današnjeg bunara postojao je izvor koji je izbijao kraj Mostonge, u vinogradu Nedeljka Kovačića. Nedeljku je nepoznat posetilac saopštio da je izvor blagosloven i lekovit, a nekoliko nedelja kasnije pojavila se i devojka koja je postavila krst i njime označila da je bunar svet. Vernici su počeli da dolaze u procesijama i načinili su veliku štetu u vinogradu, pa ih je vlasnik rasterao, a krst bacio u Mostongu. Odmah posle toga se razboleo, pa su ga sinovi preneli u Sombor, gde je u gradskom “špitalju” bolovao nekoliko nedelja, do noći kada mu se u snu javila Bogorodica i potvrdila da je izvor zaista blagosloven. Gazda Nedeljko se nakon toga sna zavetovao da će, bude li ozdravio, načiniti bunar na izvoru i podići nov krst, što je kasnije i učinio. Kada je bunar načinjen, na njega je postavljen sek od dasaka, a iznad njega nastrešnica na drvenim stubovima. Lekovita voda se izvlačila kablom, a posetioci bi u bunar ubacivali metalni novac. Bunar je kasnije pripadao porodici Mirosavljević, a Bukovčani su se kraj vodice okupljali o Markovdanu (8. maja po novom kalendaru). Doborovoljnim prilozima salašara i somborskih građana, prikupljanim najviše trudom Dimitrija Mikovića, ovde je 1928. g. podignuta crkvica (projekat somborskog inženjera Svetozara Krotina) posvećena Svetom proroku Iliji (2. avgusta po novom kalendaru), koji je od tada i slava bukovačkih salaša. Nju je na Ilindan 1928. g. osvetio somborski prota Dimitrije Bokšan, a nakon liturgije održano je narodno veselje. Zvona za crkvicu kupio je bračni par Ferenčević. Na bukovačkoj vodici danas postoje drven i kameni krst, kapela Svetog Ilije, stari i nov bunar, nastrešnica postavljena na šest drvenih stubova i drven zvonik.

Među običajima koji su negovani samo na salašu Bukovcu etnolozi beleže posipanje žitom litije o prazniku vrbice (na Lazarevu subotu). Litijaši su gledali da uhvate ova žitna zrna, koja su čuvali i mešali sa zrnima pšenice namenjenim za setvu kako bi žito bolje rodilo. Venčiće pletene o Duhovima Bukovčani su, sem u kuću, odnosili u vinograde i na njive.

U nošnji bukovačkih salašara postojale su osobenosti koje se javljaju samo na ovom salašu. Muškarci su nedeljom, o svecu i kada idu na rogalj ili u kolo, nosili široke, bele, nabrane, „plisirane“ suknje, sastavljene od deset ili 12 pola platna. Samo na Bukovcu nošen je i sardum – kabanica od debelog belog sukna. Pravo skrojena, dopirala je do kolena, a zakopčavala se sa dva ili tri dugmeta. Bukovčanke su u poređenju sa ostalim salašarkama kraj Sombora nosile trouglastu džegu koja se vezivala na punđu, a oko džege preko kose je stavljana široka zlatna čipka ili porta, koja je prekrivala svu kosu. Porta se vezivala ispod potiljka pantljikom koja je padala niz leđa.

Širenjem grada prema Velikom bačkom kanalu i preko njega, Bukovac je danas postao prigradsko naselje Sombora, zapravo gradska periferija.

Milan Stepanović