U vreme velike prosvetne reforme u Austrijskom carstvu, koja je pokrenuta tokom poslednjih godina vladavine carice i kraljice Marije Terezije, masovno su, u poslednjoj četvrtini 18. veka, otvarane i srpske osnovne škole u naseljima na prostoru Bačke i Baranje (njih preko 70), svakako zahvaljujući energiji, upornosti i trudu mladog Somborca Avrama Mrazovića, koji je, nakon završenih studija, tokom 1777. g. u Beču pohađao šestomesečni tečaj za direktore osnovnih škola po naprednom metodu nemačkog pedagoga i prosvetnog reformatora Johana Ignaca Felbigera. Ukazom carice i kraljice Marije Terezije, od 29. novembra 1777. godine, Avram Mrazović je postavljen za vrhovnog nadzornika svih pravoslavnih škola u Pečujskom školskom okrugu, kome su pripadala naselja u Bačkoj i Baranjskoj županiji. Istovremeno, Mrazović je bio imenovan i za upravitelja svih centralnih škola tog okruga. Birajući između Novog Sada i Sombora, za svoje sedište odabrao je rodni grad, u kome je, 1. maja 1778. godine, pokrenuo dvogodišnju gradsku školu, koja je, kao ogledna za njegov školski okrug, ponela naziv „Norma“. U okviru ove škole Mrazović je pokrenuo i višemesečne tečajeve za stručno osposobljavanje srpskih učitelja, koji će, već od jeseni iste godine, prerasti u višesemestralne. Mrazovićeva somborska „Norma“ predstavljala je time i prvu prosvetnu ustanovu za obrazovanje učitelja na srpskom jeziku u istoriji naše prosvete.
Osim pokretanjem narodnih škola na srpskom jeziku i rada u svojoj gradskoj školi „Norma“, Avram Mrazović je uskoro počeo da piše i objavljuje neophodne priručnike i udžbenike na slavenoserbskom jeziku, prevashodno iz pravopisa, gramatike i algebre. Ipak, pre toga, kao svoje prvo izdavačko delo, Avram Mrazović je 1787. g. pokrenuo i prvi srpski dečji časopis, namenjen za obrazovanje ženske dece, koja su, po Mrazovićevim rečima iz predgovora prvog izdanja, na isti način kao i muška, obdarena od Boga raznim duševnim silama. Ovaj, za naše područje i narod tada neobičan nazor, Mrazović je izrekao u duhu ideja evropskog prosvetiteljstva. Koliko su devojčice ranije bile izvan obrazovnog procesa, možda najbolje ilustruje podatak u školskom izveštaju za Bačku eparhiju iz 1756/57. godine, u kome je navedeno da srpsku osnovnu školu u Somboru pohađaju 83 đaka u uzrastu od šest do 15 godina, od kojih je 81 dečak i svega dve devojčice.
Sadržinu budućeg časopisa trebalo je da čine tekstovi tada znamenite francuske prosvetiteljske spisateljice Žan Mari Leprens de Bomon, koja je radila kao učiteljica u Francuskoj, a potom kao guvernanta dece iz engleskog visokog društva u Londonu. Njena dela, posebno časopisi za decu (od detinjstva do adolescencije), koji su bili namenjeni i roditeljima i vaspitačima, bila su omiljena u tadašnjoj građanskoj Evropi, brzo uzrastajućih prosvetiteljskih nazora (ti časopisi predstavljali su, inače, omiljeno vaspitno štivo skoro pun jedan vek, sve do druge polovine 19. stoleća). Leprensova se snažno zalagala za obrazovanje ženske dece, pa se u predgovoru svog časopisa obratila onima koji misle da devojčice nije potrebno obrazovati i vaspitavati jer „nisu stvorene da znaju više o stvarima koje su van njihovog razumevanja i domašaja“, te da je besmisleno od njih praviti logičare i filozofe. Leprensova im je odgovarila: Da, gospodo tirani, nameravam da ih izvučem iz ovog grubog neznanja na koje ste ih osudili. Svakako nameravam da od njih napravim logičare i filozofe. Nasuprot onima koji žele da ih nauče samo pravilima jezika, želim da ovo bude sredstvo kojima ću formirati njihov um i njihova srca. Leprensova je bila i jedna od prvih autorki koja je u svrhu vaspitanja dece uključila i narodne priče ili bajke. I sama je napisala nekoliko bajki, a među njima i verziju bajke „Lepotica i zver“, koja je, u njenoj adaptaciji originalnog teksta spisateljice Gabrijel Suzan Barbo de Vilnev, postala klasika dečje književnosti.
Neposredan izvor Mrazovićevog časopisa bio je istoimeni časopis, čiji je prvi nastavak objavila Žan Mari Leprens de Bomon u Londonu 1756. godine, na francuskom jeziku, a koji je već 1760. g. objavljen i na nemačkom jeziku, što je kasnije ponovljeno u više izdanja. Ukupno su objavljena četiri godišta ovog časopisa i sva četiri Avram Mrazović je objavio između 1787. i 1800. godine. On je časopis sa nemačkog preveo na narodni srpski jezik „sledujući blagorazumnomu mužu Dositeju Obradoviću“ kako piše u predgovoru. Prva sveska časopisa, nazvanog „Poučitelni magazin za decu k prosvešteniju razuma i ispravleniju serdca“, odnosno „Poučni časopis za decu o pravilnom obrazovanju njihovog uma i srca“, koju je Mrazović priredio na srpskom, štampana je 1787. g. u Cesarsko-kraljevskoj vostočnoj tipografiji kir Josifa Lorenca Kurcbeka, u Beču, na 288 stranica.
Časopis je sadržao razgovore guvernante madam Bon (Mrazović je u prevodu naziva gospođom Dobronaravnom), inače učiteljicom 12-ogodišnje gospođice Sonse (u prevodu Blagorazumne), sa njom i njenim mladim prijateljicama – 12-ogodišnjom Spirituel (u prevodu gospođica Oštroumna), 10-ogodišnjom Babiol (u prevodu gospođica Lakomislena) i 13-ogodišnjom Tompet (u prevodu gospođica Naprasna), uz koje se javljaju i petogodišnja Marija, te sedmogodišnje Šarlota i Persida. Njihovi dijalozi pisani su prirodnim i lakim stilom, a pouke iz njih decu su vodile ka umeću dobrog rasuđivanja i sticanja mudrosti.
Ukupno je u prvoj svesci časopisa objavljeno devet razgovora, u okviru kojih se nalazilo i pet pripovetki (bajki): „Princ Ljubim“, „Lepa i zver“ (nama danas poznatija kao „Lepotica i zver“, ovde prvi put objavljena na srpskom jeziku), „O princu nesrećnom i princu dobrosrećnom“, „O princu milobraznomu“, te „O udovici i dve kćeri njezine“. Osim ostalog, kroz ove razgovore deca su saznavala i razne pojmove iz opšte i biblijske istorije, zemljopisa i prirodnih nauka, pa je u prvoj svesci časopisa bilo reči i o egipatskim piramidama, vavilonskim vrtovima, Kolosu sa Rodosa i Artemidinom hramu.
Drugo godište Mrazovićevog časopisa objavljeno je 1793. godine i predstavljalo je nastavak prethodnog časopisa, u kontinuitetu dijaloga prethodnih glavnih likova, ali se u ovom godištu časopisa, osim prevoda tekstova g-đe Leprens, kroz dijaloge javljaju i poučni primeri iz srpske nacionalne prošlosti, koji su govorili o Nemanjićima, Knezu Lazaru, Kosovskom boju i Milošu Obiliću, pa sve do Velike seobe i patrijarha Arsenija Čarnojevića. Drugo godište „Poučitelnog magazina za decu“ štampano u Beču, u „Slavenoserbskoj tipografiji Stefana Novakovića“, na 219 stranica.
Treća i četvrta sveska Mrazovićevog magazina za decu štampane su 1800. g. u budimskoj „Slavenoserbskoj pečatnji kraljevskago sveučilišta“, na 246, odnosno 244 stranice i predstavljali su prevedeni nastavak već rutinskog koncepta časopisa.
Drugo „ispravljeno izdanje“ prvog i drugog godišta „Poučitelnog magazina za decu“ objavljeno je u Budimu 1806. godine, a sva četiri godišta časopisa ponovo su reizdata u Budimu 1817. godine. Nakon smrti Avrama Mrazovića, još jednom su, u Budimu 1827. godine, objavljena sva četiri godišta magazina. Mrazovićev „Magazin“ je, kako navodi dr Strahinja Kostić, „bio naše prvo i zadugo jedino i najbolje delo koje je bilo namenjeno vaspitanju ženske dece“.
Milan Stepanović
