Prvi srpski matematički priručnik „Novaja serbskaja aritmetika ili prostoje nastavlenije k hesapu“ štampan je pre 252 godine u Veneciji, a nastao je u Somboru, iz pera ovdašnjeg gradskog senatora Vasilija Damjanovića.
Damjanović je rođen 1735. g. u Somboru, kao sin ovdašnjeg graničarskog potkapetana Jovana Damjanovića i potomak stare trgovačke porodice, čiji je predak Mitar Damjanović, kao somborski stočni trgovac, zabeležen još u vreme turske uprave, 1683. godine. Damjanovićev otac Jovan bio je do 1745. g. komandant somborske pešadije, zatim knez (birov ili sudija) u vreme borbe za elibertaciju grada. Posle proglašenja Sombora za slobodan i kraljevski grad izabran je 1749. g. za člana Unutrašnjeg senata, a 1751. g. za prvog sudiju, odnosno gradonačlnika Sombora.
Vasilije Damjanović je osnovnu školu završio u rodnom gradu, nakon čega je pohađao Licej u Požunu i studije u Veneciji. Poliglota, koji je uz maternji srpski govorio i latinski, grčki, nemački, mađarski, italijanski, francuski i rumunski jezik, proputovao je u mladosti Evropom, a kasnije se bavio trgovinom. Ujedno, bio je i najveći somborski zemljoposednik, sa posedima od preko 900 starih jutara zemlje. I on je 1765. g. izabran za gradonačelnika Sombora, a tokom naredna četvrt veka na ovoj dužnosti nalazio se u još tri navrata.
Rukopis prvog srpskog aritmetičkog priručnika nastao je početkom šezdesetih godina 18. stoleća, a odobrenje mletačkih vlasti za štampanje knjige dato je 6. avgusta 1764. godine. Predgovor autora napisan je u Somboru, na 29. maja 1765. goda. Dve godine kasnije (1767) Damjanovićeva aritmetika štampana je u Veneciji, u grčkopravoslavnoj tipografiji Dimitrija Teodosija. Knjiga je imala 374 stranice, štampana je crkvenom ćirilicom, na narodnom jeziku, sa primesama ruskoslovenskog, i sa karakteristikama ovdašnjeg srpskog dijalekta. Knjigu je 1768. g. prikazao Zaharije Orfelin u „Slaveno-serbskom magazinu“, naglasivši da Damjanovićevo iskustvo u aritmetičeskoj nauci jest u nas nesravnitelno.
Autor je delo načinio po uzoru na nekoliko ranije objavljenih aritmetičkih priručnika pisanih na latinskom, grčkom i hrvatskom jeziku (prema delima Figatelija, Karisija, Takea, Šota, Maka, Glizionisa, Zoričića i Bolšića), a nemenio ga je za upotrebu školujućoj srpskoj mladeži. Knjiga je bila podeljena na dva dela, od kojih je prvi sadržao šest poglavlja, koja su govorila o načinu pisanja i izgovaranju brojeva i o matematičkim oznakama, zatim o novčanim jedinicama i merama na teritoriji Kraljevine Ugarske, o pet osnovnih računskih radnji (brojanje, sabiranje, oduzimanje, množenje i deljenje), o pravilu trojnom sa celim brojevima, o računanju s razlomcima, kao i o pravilu trojnom sa razlomcima, a sve to bilo je potkrepljeno brojnim primerima iz trgovinske prakse. Drugi deo knjige imao je sedam poglavlja, sa zadacima svođenim na pravilo trojno sa celim ili razbijenim brojevima, koji su se rešavali množenjem i deljenjem, kao i preko proporcije, a zatim su obrađeni obrnuto i dvostruko pravilo trojno, pa su dati primeri iz ekonomske matematike i, na kraju, primeri računa koji su služili da na njima mladež pamet oštri. Iako knjiga nije predstavljala originalno autorsko delo, već kompilaciju pomenutih srodnih naslova, niti je bila pisana na visokom naučnom nivou, a zbog upotrebe narodnog jezika nije ušla ni u tadašnje srpske škole, Damjanović je u njoj utemeljio najraniju srpsku aritmetičku terminologiju, pa je njegovo delo imalo izuzetan značaj za istoriju srpske naučne knjige kako zbog sadržine, tako i zbog činjenice da je napisana na narodnom jeziku, nekoliko decenija pre Dositeja i Vuka.
Skoro trideset godina posle Damjanovićevog priručnika, u Somboru je napisan još jedan srpski matematički udžbenik („Rukovodstvo k naucje čislitelnoj“) Avrama Mrazovića, objavljen u Beču, 1794. godine, koji je imao znatno srećniju sudbinu od Damjanovićeve knjige (objavljen je tokom narednih godina i decenija u čak deset izdanja).
Izuzetno znanje aritmetike nije pomoglo Vasiliju Damjanoviću da se snađe u životnoj računici. Prevaren obećanjima bečkih krugova o političkoj karijeri, ukoliko pređe pod okrilje rimokatoličke crkve, napustio je 1775. g. veru predaka, ali do položaja nije došao. Godine 1783. dobio je i plemićku titulu. Pre toga rasprodao je veći deo svojih somborskih poseda (724 jutra njegove zemlje u ataru Lenije kupila su tek doseljena braća Bikar, a Damjanovićevu kuću na Trgu Sv. Đorđa kupio je srbizovani Grk Georgije Makarijanos, nazvan Mađarjanoš, koji je kasnije, na njenom mestu, podigao bidermajersku palatu „In foro“).
Lošim trgovačkim spekulacijama i davanjima velikih miraza udatim ćerkama, Vasilije Damjanović je potpuno osiromašio, pa je, neprihvaćen od rimokatolika, a prezren od sunarodnika, pisac prve srpske aritmetike, umro u Somboru, 21. januara 1792. godine, u 57. godini života.
Milan Stepanović
