Aprila 1944. g. dogodio se tragičan i masovni progon, sa deportacijom somborskih Jevreja u nacističke koncentracione logore, gde će preko 80% njih stradati u holokaustu.
Jevrejska zajednica u Somboru utemeljena je krajem 18. veka i vremenom je rasla, da bi pred Drugi svetski rat ovde živelo 1.200 Jevreja (oko 3,60% od ukupnog broja stanovnika grada). Oni su, između dva svetska rata, u većem delu još negovali mađarsko nacionalno osećanje i govorili su mađarskim kao maternjim jezikom.
Nakon napada nacističke Nemačke i njenih saveznica na Kraljevinu Jugoslaviju, 6. aprila 1941. godine, usledila je brza propast jugoslovenske države i potpun poraz kraljevske vojske za svega 11 dana. Bačku i Baranju je okupirala mađarska vojska, koja je u nebranjen Sombor ušla 12. aprila 1941. godine. Već sutradan počelo je hapšenje i ubijanje mahom srpskih i nekolicine jevrejskih građana Sombora. Komandant grada, general Sentandreji, naredio je privođenje svih uglednijih somborskih Jevreja, koji su u narednim danima svoje živote morali otkupe visokim sumama novca predatog mađarskoj vojnoj komandi. Potom su mlađi somborski Jevreji organizovani u radne čete, koje su poslate na prinudni rad u okolna sela, a zatim je, tokom 1942. godine, preko 200 somborskih Jevreja poslato na prinudni rad u druga bačka naselja, ali i na Istočni front, gde je jedan broj njih stradao, a nekolicina je uspela da pređe na stranu Crvene armije. Tokom 1943. g. jevrejske radne čete bile su angažovane na izgradnji somborskog aerodroma.
Nakon niza poraza na Istočnom frontu, nezadovoljan postupcima svog mađarskog saveznika Mikloša Hortija, te povlačenjem mađarskih trupa na teritoriju svoje države, vođa nemačkog Rajha Adolf Hitler naredio je da nemačke trupe okupiraju Mađarsku, što je 19. marta 1944. g. i učinjeno. Formirana je vlada koju su činili mađarski simpatizeri nacističkog pokreta, a za jedan od prioriteta nove vlade proglašeno je rešavanje “jevrejskog pitanja” u Mađarskoj. Već krajem marta 1944. g. izdata je naredba da svi Jevreji moraju da nose žute trake sa Davidovom zvezdom, a odmah zatim započela je njihova getoizacija i deportacija u nacističke koncentracione logore, prvenstveno u Aušvic (u logore je do juna 1944. g. deportovano oko 400.000 mađarskih Jevreja).
Bački Jevreji bili su prvi na udaru, a njihova deportacija u Somboru počela je na trogodišnjicu napada sila osovine na Jugoslaviju, 6. aprila 1944. godine. Pokupljeni su svi preostali somborski Jevreji (njih oko 1.000), bez razlike na pol i starost. U kolonama, samo sa najosnovnijim ličnim stvarima, vođeni su somborskim ulicama prema železničkoj stanici, odakle su teretnim vagonima transportovani dalje u Mađarsku i potom na sever, sve do Aušvica.
U logoru Aušvicu tokom narednih meseci najbrutalnije je ubijeno 836 somborskih Jevreja, od tek prohodale dece do staraca i starica (najveći broj ugušen je u gasnim komorama i potom spaljen u krematorijumima). Na prisilnim radovima i u ratnim operacijama stradalo je i poginulo još 128 somborskih Jevreja, tako da je kraj rata dočekalo svega njih 236 ili tek nešto preko 19% od nekadašnjeg broja Jevreja u Somboru. Većina jevrejskih porodica u gradu potpuno je bila zatrvena i ugašena (u logorima je stradao 31 član porodice Vajs, 30 članova porodice Šenbrun, 17 članova porodice Gros, po 15 članova porodica Kon, Špicer i Štajn, 13 članova porodice Šenberger, po 11 članova porodica Acel, Brajner, Fišer i Lederer, 10 članova porodice Kaufman, po devet članova porodica Dojč, Grelih, Gevirc i Singer, po osam članova porodica Bergl i Kerenji itd.). Znatan deo preostalih somborskih Jevreja preselio se uskoro u Izrael.
Pred samo oslobođenje, u okolini Sombora stradalo je još oko 700 Jevreja, najviše sa teritorije Jugoslavije i Mađarske, koje je nemačka vojska, prilikom povlačenja, u oktobru 1944. g. sprovodila iz borskog rudnika u istočnoj Srbiji, gde su se nalazili na prislnom radu. Njih su, kraj ciglane u Crvenki, pobili nemački SS-ovci, a deo je ubijen i u okolini Sivca. Svi pobijeni sahranjeni su u masovnoj grobnici na somborskom Jevrejskom groblju.
Dvadeset i trećeg novembra 1947. g. na Jevrejskom groblju u Somboru otkriven je spomenik ovdašnjim Jevrejima, koji su poginuli kao žrtve holokausta. Devetnaestog aprila 1964. g. na ovom groblju otkriven je i spomenik Jevrejima sahranjenim u masovnoj grobnici, koji su ubijeni prilikom sprovođenja iz borskog rudnika, u jesen 1944. godine.
Danas u Somboru ima svega još nekolicina jevrejskih porodica. Mada je zločina prema stanovništvu Sombora bilo na samom početku rata (1941), kada su okupatori, bez suda, ubili više od 100 ovdašnjih Srba, kao i nakon oslobođenja (1944/45), kada su u masovnoj odmazdi partizanskih vojnih vlasti stradavali mađarski i nemački stanovnici grada i okoline, ni jedan od tih zločina nije potpuno zbrisao celu jednu etničku skupinu, kao što je to, nažalost, učinjeno sa somborskim Jevrejima.
M. S.
