OBEZGLAVLJENA „KRALJICA PANONIJA“ KRAJ MALOG STAPARA

Habzburška monarhija, u čijem se posedu nalazio Francov (Veliki bački) kanal, prokopan između 1793. i 1802. godine, krajem šezdesetih godina 19. veka ustanovila je da je njeno poslovanje kanalom lišeno komercijalne elastičnosti, pa je odlučila da kanal ponudi u zakup preduzimaču koji bi ga, uz državnu materijalnu pomoć, obnovio. Posla se prihvatio inženjer i general Ištvan Tir (1825-1908), naturalizovani Britanac mađarskog porekla (rođen u Baji), graditelj Korintskog kanala u Grčkoj i blizak prijatelj i saradnik graditelja Sueckog kanala Ferdinanda Lesepsa. Tir je ubedio engleske ulagače da u opravku i dogradnju kanala ulože milion funti sterlinga, pa je Francov kanal 1870. g. ustupljen, na period od 75 godina, londonskom akcionarskom društvu Wythes & Longridge. Jedan od uslova za ustupanje koncesije bila je i izgradnja kraka kanala od Malog Stapara do Novog Sada, dužine 69 kilometara, koji je bio namenjen prvenstveno navodnjavanju velikih površina obradivog zemljišta (oko 400.000 hektara).

Mali Stapar je naselje udaljeno 15-tak kilometara jugoistočno od Sombora, uz kanal, u pravcu Sivca. Nastalo je u vreme pokopavanja Francovog kanala, uz prvu kanalsku prevodnicu izgrađenu nakon ulaznog monoštorskog „šlajza“. Godine 1870/71. odlučeno je da, na nepun kilometar udaljenosti od prevodnice u Malom Staparu, započne prokopavanje kraka kanala, u pravcu juga, prema Novom Sadu. Prema projektu italijanskog inženjera Pjetra Karamore, ovaj krak kanala tekao je od Malog Stapara pored Veprovca (Kuščića), Krstura, Torže (Savinog Sela), Despot Sentivana (Despotova), Kulpina, Petrovca i Piroša (Rumenke), i ulivao se u Dunav kod Novog Sada. Kanal je nazvan imenom tadašnjeg austrougarskog vladara, cara i kralja Franje Josifa.

Prokopavanje novog kanala počelo je u maju 1872. godine, a general Ištvan Tir uspeo je, ličnim zalaganjem i odlaskom u Beč, da obezbedi prisustvo austrijskog cara i ugarskog kralja Franje Josifa  na svečanosti povodom početka radova. Car je, sa pratnjom, brodom doplovio Dunavom od Pešte do Bezdana, gde se, u nedelju, 5. maja 1872. godine, u jutarnjim časovima, ukrcao na manji parobrod „Bezdan“, kojim je plovio Francovim (Velikim bačkim) kanalom, od prevodnice kod Bezdana do Malog Stapara, prošavši i pored Sombora, gde su ga, sa obale kanala, pozdravili stanovnici grada i okoline.

Kraj Malog Stapara okupilo se više hiljada ljudi da dočeka i vidi cara, a prostor je bio ukrašen državnim zastava i slavolucima. Kada je car sišao s parobroda, dočekao ga je i pozdravio veliki župan Bačko-bodroške županije Karolj Martonfi, posle čega je car uzvratio pozdrave damama obučenim u belo i ušao u posebno postavljen veliki šator. Nasuprot šatoru bio je načinjen otvoren oltar s kog je kaločko-bački nadbiskup Lajoš Hajnald služio misu i održao kratku besedu. Nakon mise car je, u pratnji generala Ištvana Tira, otišao na mesto gde će početi radovi na prokopavanju kanala i tu je srebrnim ašovom, čija je drška bila presvučena plavim somotom i okovana srebrom, iskopao prvi grumen zemlje i utovario ga na estetski načinjena kolica, a posle cara to su učinili i predsednik ugarske vlade Menjhert Lonjaji i njegovi ministri. Kolica je, na udaljenost od 50 koraka, odgurao i istresao Lajoš Tisa, ministar saobraćaja. Car je potom potpisao pergament sa prigodnim tekstom o početku radova na prokopavanju kanala, koji je, sa kopijom Zakona o kanalima, te sa po jednom bakrenom, srebrnom i zlatnom ugarskom kovanicom (novčićem), koje su tada bile u opticaju, položio u temelj budućeg memorijalnog stuba (spomenika „Kraljici Panoniji“), a potom je, sa srebrnog poslužavnika, srebrnom kašikom nasuo malo maltera u temelj spomenika, čime je svečanost bila završena. U svom šatoru car je zatim primio delegacije Bačko-bodroške županije, grada Sombora (na čelu sa gradonačelnikom Petrom Vukićevićem), kao i pravoslavno, protestantsko i jevrejsko sveštenstvo. Posle ručka kraj Malog Stapara, car je u jedan čas popodne nastavio plovidbu parobrodom po Francovom kanalu, preko Sivca, Crvenke, Kule i Vrbasa, sve do Feldvara (Bačkog Gradišta) i Bečeja. O carskoj poseti Malom Staparu pisala je mađarske prestonička štampa, a sačuvan je i dragocen autentičan zapis Gavre Pavkova, tadašnjeg tutora pravoslavne crkve Sv. Nikole u obližnjem i susednom selu Sivcu.

Prokopavanje kanala prema Novom Sadu završeno je tri godine kasnije i kanal je u avgustu 1875. g. predat na korišćenje, a nazvan je imenom cara Franje Josifa. Na mestu račvanja Francovog (Velikog bačkog) i kanala Franje Josifa (nazvanog i Mali bački kanal), podignut je drven most, koji je vodio da omanjeg proplanka, na kome je bio podignut spomenik „Kraljici Panoniji“. Spomenik je sagrađen od kamena, u neoklasicističkom stilu. Bio je visok preko sedam metara, a na postolju se, u prirodnoj veličini, nalazila kamena statua Kraljice Panonije (Regina Pannonia), sa šlemom na glavi i mačem u desnoj ruci, te sa štitom na levoj strani statue, na kome je bila položena šaka njene leve ruke. Statua je bila izrađena u tradiciji klasične rimske umetnosti. Na prednjoj (zapadnoj) strani spomenika, ispod ugarske krune sv. Stefana, postavljen je zapis o događaju koji je obeležen spomenikom, a na južnoj strani, ispod kamene girlande od lovorovog lišća, zapisano je da je spomenik podigao general Tir. Spomenik je bio okružen lepom niskom ogradom načinjenom od kovanog gvožđa. Na žalost, nemamo podataka o vajaru, odnosno autoru spomenika.

U narodu se za spomenik ubrzo odomaćio naziv „carica“ (neki su Panoniju poistovećivali sa statuom carice Marije Terezije, a narodno predanje je isplelo legendu o zakopanom blagu, odnosno zlatnim kolicima koja se nalaze ispod spomenika). Prema predanju, ovdašnji srpski stanovnici su 1915. godine, zbog nezadovoljstva i prkosa prema austrougarskoj vladi, vezali statuu konopcima i pokušali da je sruše, ali su uspeli samo da joj skinu glavu, koja je bačena u kanal. Vlast je obećala nalazaču glave nagradu, ali ona nije nikada pronađena. Mađarski izvori navode da se to zapravo odigralo 1919. godine, po završetku Prvog svetskog rata, u vreme prvih meseci tek osnovane Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, što deluje verovatnije.

Današnje stanje spomenika Kraljice Panonije izrazito je loše. Postolje je još relativno dobro očuvano, ali je odlomljena glava statue, potom šaka njene desne ruke s mačem, kao i deo leve ruke između ramena i šake, a odvaljena je i desna polovina štita, kao i prednji deo plašta. Mađarska kruna iznad natpisa na prednjoj strani, ispod statue, takođe je odvaljena. Natpis je izgreban do potpune nečitljivosti, postolje je išarano grafitima, a u kamenu postolja brojni su urezi sa raznim imenima i datumima. Uništena je i uklonjena i nekadašnja ograda od kovanog gvožđa koja je okruživala spomenik.

Ipak, kada se pogleda sa malog uzvišenja kraj spomenika, ili sa suprotne strane Velikog bačkog kanala, i ovi ostaci postolja i statue danas deluju još raskošno i svečano, pa Kraljica Panonija, uz sve nedaće s kojima se suočila tokom svog postojanja na proplanku kod Malog Stapara, i posle skoro 150 godina još uvek bdi iznad beskrajne ravnice.

[Savremene fotografije načinio je Milan Stepanović]

Milan Stepanović